3. ขคฺควิสาณสุตฺตวณฺณนา

สพฺเพสุ ภูเตสูติ ขคฺควิสาณสุตฺตํฯ กา อุปฺปตฺติ? สพฺพสุตฺตานํ จตุพฺพิธา อุปฺปตฺติ – อตฺตชฺฌาสยโต, ปรชฺฌาสยโต, อฏฺฐุปฺปตฺติโต, ปุจฺฉาวสิโต จาติฯ ทฺวยตานุปสฺสนาทีนญฺหิ อตฺตชฺฌาสยโต อุปฺปตฺติ, เมตฺตสุตฺตาทีนํ ปรชฺฌาสยโต, อุรคสุตฺตาทีนํ อฏฺฐุปฺปตฺติโต, ธมฺมิกสุตฺตาทีนํ ปุจฺฉาวสิโตฯ ตตฺถ ขคฺควิสาณสุตฺตสฺส อวิเสเสน ปุจฺฉาวสิโต อุปฺปตฺติฯ วิเสเสน ปน ยสฺมา เอตฺถ กาจิ คาถา เตน เตน ปจฺเจกสมฺพุทฺเธน ปุฏฺเฐน วุตฺตา, กาจิ อปุฏฺเฐน อตฺตนา อธิคตมคฺคนยานุรูปํ อุทานํเยว อุทาเนนฺเตน, ตสฺมา กายจิ คาถาย ปุจฺฉาวสิโต, กายจิ อตฺตชฺฌาสยโต อุปฺปตฺติฯ

ตตฺถ ยา อยํ อวิเสเสน ปุจฺฉาวสิโต อุปฺปตฺติ, สา อาทิโต ปภุติ เอวํ เวทิตพฺพา – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติฯ อถ โข อายสฺมโต อานนฺทสฺส รโหคตสฺส ปฏิสลฺลีนสฺส เอวํ เจตโส ปริวิตกฺโก อุทปาทิ – ‘‘พุทฺธานํ ปตฺถนา จ อภินีหาโร จ ทิสฺสติ; ตถา สาวกานํ, ปจฺเจกพุทฺธานํ น ทิสฺสติ; ยํนูนาหํ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺเฉยฺย’’นฺติฯ โส ปฏิสลฺลานา วุฏฺฐิโต ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ยถากฺกเมน เอตมตฺถํ ปุจฺฉิฯ อถสฺส ภควา ปุพฺพโยคาวจรสุตฺตํ อภาสิ –

‘‘ปญฺจิเม, อานนฺท, อานิสํสา ปุพฺพโยคาวจเร ทิฏฺเฐว ธมฺเม ปฏิกจฺเจว อญฺญํ อาราเธติฯ โน เจ ทิฏฺเฐว ธมฺเม ปฏิกจฺเจว อญฺญํ อาราเธติ, อถ มรณกาเล อญฺญํ อาราเธติฯ โน เจ มรณกาเล อญฺญํ อาราเธติ, อถ เทวปุตฺโต สมาโน อญฺญํ อาราเธติ, อถ พุทฺธานํ สมฺมุขีภาเว ขิปฺปาภิญฺโญ โหติ, อถ ปจฺฉิเม กาเล ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ โหตี’’ติ –

เอวํ วตฺวา ปุน อาห –

‘‘ปจฺเจกพุทฺธา นาม, อานนฺท, อภินีหารสมฺปนฺนา ปุพฺพโยคาวจรา โหนฺติฯ ตสฺมา พุทฺธปจฺเจกพุทฺธสาวกานํ สพฺเพสํ ปตฺถนา จ อภินีหาโร จ อิจฺฉิตพฺโพ’’ติฯ

โส อาห – ‘‘พุทฺธานํ, ภนฺเต, ปตฺถนา กีว จิรํ วฏฺฏตี’’ติ? พุทฺธานํ, อานนฺท, เหฏฺฐิมปริจฺเฉเทน จตฺตาริ อสงฺเขฺยยฺยานิ กปฺปสตสหสฺสญฺจ, มชฺฌิมปริจฺเฉเทน อฏฺฐ อสงฺเขฺยยฺยานิ กปฺปสตสหสฺสญฺจ, อุปริมปริจฺเฉเทน โสฬส อสงฺเขฺยยฺยานิ กปฺปสตสหสฺสญฺจฯ เอเต จ เภทา ปญฺญาธิกสทฺธาธิกวีริยาธิกวเสน ญาตพฺพาฯ ปญฺญาธิกานญฺหิ สทฺธา มนฺทา โหติ, ปญฺญา ติกฺขาฯ สทฺธาธิกานํ ปญฺญา มชฺฌิมา โหติ, สทฺธา พลวาฯ วีริยาธิกานํ สทฺธาปญฺญา มนฺทา, วีริยํ พลวนฺติฯ อปฺปตฺวา ปน จตฺตาริ อสงฺเขฺยยฺยานิ กปฺปสตสหสฺสญฺจ ทิวเส ทิวเส เวสฺสนฺตรทานสทิสํ ทานํ เทนฺโตปิ ตทนุรูปสีลาทิสพฺพปารมิธมฺเม อาจินนฺโตปิ อนฺตรา พุทฺโธ ภวิสฺสตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติฯ กสฺมา? ญาณํ คพฺภํ น คณฺหาติ, เวปุลฺลํ นาปชฺชติ, ปริปากํ น คจฺฉตีติฯ ยถา นาม ติมาสจตุมาสปญฺจมาสจฺจเยน นิปฺผชฺชนกํ สสฺสํ ตํ ตํ กาลํ อปฺปตฺวา ทิวเส ทิวเส สหสฺสกฺขตฺตุํ เกฬายนฺโตปิ อุทเกน สิญฺจนฺโตปิ อนฺตรา ปกฺเขน วา มาเสน วา นิปฺผาเทสฺสตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติฯ กสฺมา? สสฺสํ คพฺภํ น คณฺหาติ, เวปุลฺลํ นาปชฺชติ, ปริปากํ น คจฺฉตีติฯ เอวเมวํ อปฺปตฺวา จตฺตาริ อสงฺเขฺยยฺยานิ…เป.… เนตํ ฐานํ วิชฺชตีติฯ ตสฺมา ยถาวุตฺตเมว กาลํ ปารมิปูรณํ กาตพฺพํ ญาณปริปากตฺถายฯ เอตฺตเกนปิ จ กาเลน พุทฺธตฺตํ ปตฺถยโต อภินีหารกรเณ อฏฺฐ สมฺปตฺติโย อิจฺฉิตพฺพาฯ อยญฺหิ –

‘‘มนุสฺสตฺตํ ลิงฺคสมฺปตฺติ, เหตุ สตฺถารทสฺสนํ;

ปพฺพชฺชา คุณสมฺปตฺติ, อธิกาโร จ ฉนฺทตา;

อฏฺฐธมฺมสโมธานา, อภินีหาโร สมิชฺฌตี’’ติฯ (พุ. วํ. 2.59);

อภินีหาโรติ จ มูลปณิธานสฺเสตํ อธิวจนํฯ ตตฺถ มนุสฺสตฺตนฺติ มนุสฺสชาติฯ อญฺญตฺร หิ มนุสฺสชาติยา อวเสสชาตีสุ เทวชาติยมฺปิ ฐิตสฺส ปณิธิ น อิชฺฌติฯ เอตฺถ ฐิเตน ปน พุทฺธตฺตํ ปตฺเถนฺเตน ทานาทีนิ ปุญฺญกมฺมานิ กตฺวา มนุสฺสตฺตํเยว ปตฺเถตพฺพํฯ ตตฺถ ฐตฺวา ปณิธิ กาตพฺโพฯ เอวญฺหิ สมิชฺฌติฯ ลิงฺคสมฺปตฺตีติ ปุริสภาโวฯ มาตุคามนปุํสกอุภโตพฺยญฺชนกานญฺหิ มนุสฺสชาติยํ ฐิตานมฺปิ ปณิธิ น สมิชฺฌติฯ ตตฺถ ฐิเตน ปน พุทฺธตฺตํ ปตฺเถนฺเตน ทานาทีนิ ปุญฺญกมฺมานิ กตฺวา ปุริสภาโวเยว ปตฺเถตพฺโพฯ ตตฺถ ฐตฺวา ปณิธิ กาตพฺโพฯ

เอวญฺหิ สมิชฺฌติฯ เหตูติ อรหตฺตสฺส อุปนิสฺสยสมฺปตฺติฯ โย หิ ตสฺมิํ อตฺตภาเว วายมนฺโต อรหตฺตํ ปาปุณิตุํ สมตฺโถ, ตสฺส สมิชฺฌติ, โน อิตรสฺส, ยถา สุเมธปณฺฑิตสฺสฯ โส หิ ทีปงฺกรปาทมูเล ปพฺพชิตฺวา เตนตฺตภาเวน อรหตฺตํ ปาปุณิตุํ สมตฺโถ อโหสิ ฯ สตฺถารทสฺสนนฺติ พุทฺธานํ สมฺมุขาทสฺสนํฯ เอวญฺหิ อิชฺฌติ, โน อญฺญถา; ยถา สุเมธปณฺฑิตสฺสฯ โส หิ ทีปงฺกรํ สมฺมุขา ทิสฺวา ปณิเธสิฯ ปพฺพชฺชาติ อนคาริยภาโวฯ โส จ โข สาสเน วา กมฺมวาทิกิริยวาทิตาปสปริพฺพาชกนิกาเย วา วฏฺฏติ ยถา สุเมธปณฺฑิตสฺสฯ โส หิ สุเมโธ นาม ตาปโส หุตฺวา ปณิเธสิฯ คุณสมฺปตฺตีติ ฌานาทิคุณปฏิลาโภฯ ปพฺพชิตสฺสาปิ หิ คุณสมฺปนฺนสฺเสว อิชฺฌติ, โน อิตรสฺส; ยถา สุเมธปณฺฑิตสฺสฯ โส หิ ปญฺจาภิญฺโญ อฏฺฐสมาปตฺติลาภี จ หุตฺวา ปณิเธสิฯ อธิกาโรติ อธิกกาโร, ปริจฺจาโคติ อตฺโถฯ ชีวิตาทิปริจฺจาคญฺหิ กตฺวา ปณิทหโตเยว อิชฺฌติ, โน อิตรสฺส; ยถา สุเมธปณฺฑิตสฺสฯ โส หิ –

‘‘อกฺกมิตฺวาน มํ พุทฺโธ, สห สิสฺเสหิ คจฺฉตุ;

มา นํ กลเล อกฺกมิตฺถ, หิตาย เม ภวิสฺสตี’’ติฯ (พุ. วํ. 2.53) –

เอวํ ชีวิตปริจฺจาคํ กตฺวา ปณิเธสิฯ ฉนฺทตาติ กตฺตุกมฺยตาฯ สา ยสฺส พลวตี โหติ, ตสฺส อิชฺฌติฯ สา จ, สเจ โกจิ วเทยฺย ‘‘โก จตฺตาริ อสงฺเขฺยยฺยานิ สตสหสฺสญฺจ กปฺเป นิรเย ปจฺจิตฺวา พุทฺธตฺตํ อิจฺฉตี’’ติ, ตํ สุตฺวา โย ‘‘อห’’นฺติ วตฺตุํ อุสฺสหติ, ตสฺส พลวตีติ เวทิตพฺพาฯ ตถา ยทิ โกจิ วเทยฺย ‘‘โก สกลจกฺกวาฬํ วีตจฺจิกานํ องฺคารานํ ปูรํ อกฺกมนฺโต อติกฺกมิตฺวา พุทฺธตฺตํ อิจฺฉติ, โก สกลจกฺกวาฬํ สตฺติสูเลหิ อากิณฺณํ อกฺกมนฺโต อติกฺกมิตฺวา พุทฺธตฺตํ อิจฺฉติ, โก สกลจกฺกวาฬํ สมติตฺติกํ อุทกปุณฺณํ อุตฺตริตฺวา พุทฺธตฺตํ อิจฺฉติ, โก สกลจกฺกวาฬํ นิรนฺตรํ เวฬุคุมฺพสญฺฉนฺนํ มทฺทนฺโต อติกฺกมิตฺวา พุทฺธตฺตํ อิจฺฉตี’’ติ ตํ สุตฺวา โย ‘‘อห’’นฺติ วตฺตุํ อุสฺสหติ, ตสฺส พลวตีติ เวทิตพฺพาฯ เอวรูเปน จ กตฺตุกมฺยตาฉนฺเทน สมนฺนาคโต สุเมธปณฺฑิโต ปณิเธสีติฯ

เอวํ สมิทฺธาภินีหาโร จ โพธิสตฺโต อิมานิ อฏฺฐารส อภพฺพฏฺฐานานิ น อุเปติฯ โส หิ ตโต ปภุติ น ชจฺจนฺโธ โหติ, น ชจฺจพธิโร, น อุมฺมตฺตโก, น เอฬมูโค, น ปีฐสปฺปี, น มิลกฺขูสุ อุปฺปชฺชติ, น ทาสิกุจฺฉิยา นิพฺพตฺตติ, น นิยตมิจฺฉาทิฏฺฐิโก โหติ, นาสฺส ลิงฺคํ ปริวตฺตติ, น ปญฺจานนฺตริยกมฺมานิ กโรติ, น กุฏฺฐี โหติ, น ติรจฺฉานโยนิยํ วฏฺฏกโต ปจฺฉิมตฺตภาโว โหติ, น ขุปฺปิปาสิกนิชฺฌามตณฺหิกเปเตสุ อุปฺปชฺชติ, น กาลกญฺจิกาสุเรสุ, น อวีจินิรเย, น โลกนฺตริเกสุ, กามาวจเรสุ น มาโร โหติ, รูปาวจเรสุ น อสญฺญีภเว, น สุทฺธาวาสภเวสุ อุปฺปชฺชติ, น อรูปภเวสุ, น อญฺญํ จกฺกวาฬํ สงฺกมติฯ

ยา จิมา อุสฺสาโห อุมฺมงฺโค อวตฺถานํ หิตจริยา จาติ จตสฺโส พุทฺธภูมิโย, ตาหิ สมนฺนาคโต โหติฯ ตตฺถ –

‘‘อุสฺสาโห วีริยํ วุตฺตํ, อุมฺมงฺโค ปญฺญา ปวุจฺจติ;

อวตฺถานํ อธิฏฺฐานํ, หิตจริยา เมตฺตาภาวนา’’ติฯ –

เวทิตพฺพาฯ เย จาปิ อิเม เนกฺขมฺมชฺฌาสโย, ปวิเวกชฺฌาสโย, อโลภชฺฌาสโย, อโทสชฺฌาสโย, อโมหชฺฌาสโย, นิสฺสรณชฺฌาสโยติ ฉ อชฺฌาสยา โพธิปริปากาย สํวตฺตนฺติ, เยหิ สมนฺนาคตตฺตา เนกฺขมฺมชฺฌาสยา จ โพธิสตฺตา กาเม โทสทสฺสาวิโน, ปวิเวกชฺฌาสยา จ โพธิสตฺตา สงฺคณิกาย โทสทสฺสาวิโน, อโลภชฺฌาสยา จ โพธิสตฺตา โลเภ โทสทสฺสาวิโน, อโทสชฺฌาสยา จ โพธิสตฺตา โทเส โทสทสฺสาวิโน, อโมหชฺฌาสยา จ โพธิสตฺตา โมเห โทสทสฺสาวิโน, นิสฺสรณชฺฌาสยา จ โพธิสตฺตา สพฺพภเวสุ โทสทสฺสาวิโนติ วุจฺจนฺติ, เตหิ จ สมนฺนาคโต โหติฯ

ปจฺเจกพุทฺธานํ ปน กีว จิรํ ปตฺถนา วฏฺฏตีติ? ปจฺเจกพุทฺธานํ ทฺเว อสงฺเขฺยยฺยานิ กปฺปสตสหสฺสญฺจฯ ตโต โอรํ น สกฺกาฯ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนเวตฺถ การณํ เวทิตพฺพํฯ เอตฺตเกนาปิ จ กาเลน ปจฺเจกพุทฺธตฺตํ ปตฺถยโต อภินีหารกรเณ ปญฺจ สมฺปตฺติโย อิจฺฉิตพฺพาฯ เตสญฺหิ –

มนุสฺสตฺตํ ลิงฺคสมฺปตฺติ, วิคตาสวทสฺสนํ;

อธิกาโร ฉนฺทตา เอเต, อภินีหารการณาฯ

ตตฺถ วิคตาสวทสฺสนนฺติ พุทฺธปจฺเจกพุทฺธสาวกานํ ยสฺส กสฺสจิ ทสฺสนนฺติ อตฺโถฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ

อถ สาวกานํ ปตฺถนา กิตฺตกํ วฏฺฏตีติ? ทฺวินฺนํ อคฺคสาวกานํ เอกํ อสงฺเขฺยยฺยํ กปฺปสตสหสฺสญฺจ, อสีติมหาสาวกานํ กปฺปสตสหสฺสํ, ตถา พุทฺธสฺส มาตาปิตูนํ อุปฏฺฐากสฺส ปุตฺตสฺส จาติฯ ตโต โอรํ น สกฺกาฯ วุตฺตนยเมเวตฺถ การณํฯ อิเมสํ ปน สพฺเพสมฺปิ อธิกาโร ฉนฺทตาติ ทฺวงฺคสมฺปนฺโนเยว อภินีหาโร โหติฯ

เอวํ อิมาย ปตฺถนาย อิมินา จ อภินีหาเรน ยถาวุตฺตปฺปเภทํ กาลํ ปารมิโย ปูเรตฺวา พุทฺธา โลเก อุปฺปชฺชนฺตา ขตฺติยกุเล วา พฺราหฺมณกุเล วา อุปฺปชฺชนฺติ, ปจฺเจกพุทฺธา ขตฺติยพฺราหฺมณคหปติกุลานํ อญฺญตรสฺมิํ, อคฺคสาวกา ปน ขตฺติยพฺราหฺมณกุเลสฺเวว พุทฺธา อิว สพฺพพุทฺธา สํวฏฺฏมาเน กปฺเป น อุปฺปชฺชนฺติ, วิวฏฺฏมาเน กปฺเป อุปฺปชฺชนฺติฯ ปจฺเจกพุทฺธา พุทฺเธ อปฺปตฺวา พุทฺธานํ อุปฺปชฺชนกาเลเยว อุปฺปชฺชนฺติฯ พุทฺธา สยญฺจ พุชฺฌนฺติ, ปเร จ โพเธนฺติฯ ปจฺเจกพุทฺธา สยเมว พุชฺฌนฺติ, น ปเร โพเธนฺติฯ อตฺถรสเมว ปฏิวิชฺฌนฺติ, น ธมฺมรสํฯ น หิ เต โลกุตฺตรธมฺมํ ปญฺญตฺติํ อาโรเปตฺวา เทเสตุํ สกฺโกนฺติ, มูเคน ทิฏฺฐสุปิโน วิย วนจรเกน นคเร สายิตพฺยญฺชนรโส วิย จ เนสํ ธมฺมาภิสมโย โหติฯ สพฺพํ อิทฺธิสมาปตฺติปฏิสมฺภิทาปเภทํ ปาปุณนฺติ, คุณวิสิฏฺฐตาย พุทฺธานํ เหฏฺฐา สาวกานํ อุปริ โหนฺติ, อญฺเญ ปพฺพาเชตฺวา อาภิสมาจาริกํ สิกฺขาเปนฺติ, ‘‘จิตฺตสลฺเลโข กาตพฺโพ, โวสานํ นาปชฺชิตพฺพ’’นฺติ อิมินา อุทฺเทเสน อุโปสถํ กโรนฺติ, ‘อชฺชุโปสโถ’ติ วจนมตฺเตน วาฯ อุโปสถํ กโรนฺตา จ คนฺธมาทเน มญฺชูสกรุกฺขมูเล รตนมาเฬ สนฺนิปติตฺวา กโรนฺตีติฯ

เอวํ ภควา อายสฺมโต อานนฺทสฺส ปจฺเจกพุทฺธานํ สพฺพาการปริปูรํ ปตฺถนญฺจ อภินีหารญฺจ กเถตฺวา, อิทานิ อิมาย ปตฺถนาย อิมินา จ อภินีหาเรน สมุทาคเต เต เต ปจฺเจกพุทฺเธ กเถตุํ ‘‘สพฺเพสุ ภูเตสุ นิธาย ทณฺฑ’’นฺติอาทินา นเยน อิมํ ขคฺควิสาณสุตฺตํ อภาสิฯ อยํ ตาว อวิเสเสน ปุจฺฉาวสิโต ขคฺควิสาณสุตฺตสฺส อุปฺปตฺติฯ

[35] อิทานิ วิเสเสน วตฺตพฺพาฯ ตตฺถ อิมิสฺสา ตาว คาถาย เอวํ อุปฺปตฺติ เวทิตพฺพา – อยํ กิร ปจฺเจกพุทฺโธ ปจฺเจกโพธิสตฺตภูมิํ โอคาหนฺโต ทฺเว อสงฺเขฺยยฺยานิ กปฺปสตสหสฺสญฺจ ปารมิโย ปูเรตฺวา กสฺสปสฺส ภควโต สาสเน ปพฺพชิตฺวา อารญฺญิโก หุตฺวา คตปจฺจาคตวตฺตํ ปูเรนฺโต สมณธมฺมํ อกาสิฯ เอตํ กิร วตฺตํ อปริปูเรตฺวา ปจฺเจกโพธิํ ปาปุณนฺตา นาม นตฺถิฯ กิํ ปเนตํ คตปจฺจาคตวตฺตํ นาม? หรณปจฺจาหรณนฺติฯ ตํ ยถา วิภูตํ โหติ, ตถา กเถสฺสามฯ

อิเธกจฺโจ ภิกฺขุ หรติ, น ปจฺจาหรติ; เอกจฺโจ ปจฺจาหรติ, น หรติ; เอกจฺโจ ปน เนว หรติ, น ปจฺจาหรติ; เอกจฺโจ หรติ จ ปจฺจาหรติ จฯ ตตฺถ โย ภิกฺขุ ปเคว วุฏฺฐาย เจติยงฺคณโพธิยงฺคณวตฺตํ กตฺวา, โพธิรุกฺเข อุทกํ อาสิญฺจิตฺวา, ปานียฆฏํ ปูเรตฺวา ปานียมาเฬ ฐเปตฺวา, อาจริยวตฺตํ อุปชฺฌายวตฺตํ กตฺวา, ทฺเวอสีติ ขุทฺทกวตฺตานิ จุทฺทส มหาวตฺตานิ จ สมาทาย วตฺตติ, โส สรีรปริกมฺมํ กตฺวา, เสนาสนํ ปวิสิตฺวา, ยาว ภิกฺขาจารเวลา ตาว วิวิตฺตาสเน วีตินาเมตฺวา, เวลํ ญตฺวา, นิวาเสตฺวา, กายพนฺธนํ พนฺธิตฺวา, อุตฺตราสงฺคํ กริตฺวา, สงฺฆาฏิํ ขนฺเธ กริตฺวา, ปตฺตํ อํเส อาลคฺเคตฺวา, กมฺมฏฺฐานํ มนสิ กโรนฺโต เจติยงฺคณํ ปตฺวา, เจติยญฺจ โพธิญฺจ วนฺทิตฺวา, คามสมีเป จีวรํ ปารุปิตฺวา, ปตฺตมาทาย คามํ ปิณฺฑาย ปวิสติ, เอวํ ปวิฏฺโฐ จ ลาภี ภิกฺขุ ปุญฺญวา อุปาสเกหิ สกฺกตครุกโต อุปฏฺฐากกุเล วา ปฏิกฺกมนสาลายํ วา ปฏิกฺกมิตฺวา อุปาสเกหิ ตํ ตํ ปญฺหํ ปุจฺฉิยมาโน เตสํ ปญฺหวิสฺสชฺชเนน ธมฺมเทสนาวิกฺเขเปน จ ตํ มนสิการํ ฉฑฺเฑตฺวา นิกฺขมติ, วิหารํ อาคโตปิ ภิกฺขูนํ ปญฺหํ ปุฏฺโฐ กเถติ, ธมฺมํ ภณติ, ตํ ตํ พฺยาปารมาปชฺชติ, ปจฺฉาภตฺตมฺปิ ปุริมยามมฺปิ มชฺฌิมยามมฺปิ เอวํ ภิกฺขูหิ สทฺธิํ ปปญฺจิตฺวา กายทุฏฺฐุลฺลาภิภูโต ปจฺฉิมยาเมปิ สยติ, เนว กมฺมฏฺฐานํ มนสิ กโรติ, อยํ วุจฺจติ หรติ, น ปจฺจาหรตีติฯ

โย ปน พฺยาธิพหุโล โหติ, ภุตฺตาหาโร ปจฺจูสสมเย น สมฺมา ปริณมติ, ปเคว วุฏฺฐาย ยถาวุตฺตํ วตฺตํ กาตุํ น สกฺโกติ กมฺมฏฺฐานํ วา มนสิ กาตุํ, อญฺญทตฺถุ ยาคุํ วา เภสชฺชํ วา ปตฺถยมาโน กาลสฺเสว ปตฺตจีวรมาทาย คามํ ปวิสติฯ ตตฺถ ยาคุํ วา เภสชฺชํ วา ภตฺตํ วา ลทฺธา ภตฺตกิจฺจํ นิฏฺฐาเปตฺวา, ปญฺญตฺตาสเน นิสินฺโน กมฺมฏฺฐานํ มนสิ กตฺวา, วิเสสํ ปตฺวา วา อปฺปตฺวา วา, วิหารํ อาคนฺตฺวา, เตเนว มนสิกาเรน วิหรติฯ อยํ วุจฺจติ ปจฺจาหรติ น หรตีติฯ เอทิสา จ ภิกฺขู ยาคุํ ปิวิตฺวา, วิปสฺสนํ อารภิตฺวา, พุทฺธสาสเน อรหตฺตํ ปตฺตา คณนปถํ วีติวตฺตาฯ สีหฬทีเปเยว เตสุ เตสุ คาเมสุ อาสนสาลาย น ตํ อาสนํ อตฺถิ, ยตฺถ ยาคุํ ปิวิตฺวา อรหตฺตํ ปตฺโต ภิกฺขุ นตฺถีติฯ

โย ปน ปมาทวิหารี โหติ นิกฺขิตฺตธุโร, สพฺพวตฺตานิ ภินฺทิตฺวา ปญฺจวิธเจโตขิลวินิพนฺธนพทฺธจิตฺโต วิหรนฺโต กมฺมฏฺฐานมนสิการมนนุยุตฺโต คามํ ปิณฺฑาย ปวิสิตฺวา คิหิปปญฺเจน ปปญฺจิโต ตุจฺฉโก นิกฺขมติ, อยํ วุจฺจติ เนว หรติ น ปจฺจาหรตีติฯ

โย ปน ปเคว วุฏฺฐาย ปุริมนเยเนว สพฺพวตฺตานิ ปริปูเรตฺวา ยาว ภิกฺขาจารเวลา, ตาว ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา กมฺมฏฺฐานํ มนสิ กโรติฯ กมฺมฏฺฐานํ นาม ทุวิธํ – สพฺพตฺถกํ, ปาริหาริยญฺจฯ สพฺพตฺถกํ นาม เมตฺตา จ มรณสฺสติ จฯ ตํ สพฺพตฺถ อิจฺฉิตพฺพโต ‘‘สพฺพตฺถก’’นฺติ วุจฺจติฯ เมตฺตา นาม อาวาสาทีสุ สพฺพตฺถ อิจฺฉิตพฺพาฯ อาวาเสสุ หิ เมตฺตาวิหารี ภิกฺขุ สพฺรหฺมจารีนํ ปิโย โหติ, เตน ผาสุ อสงฺฆฏฺโฐ วิหรติฯ เทวตาสุ เมตฺตาวิหารี เทวตาหิ รกฺขิตโคปิโต สุขํ วิหรติฯ ราชราชมหามตฺตาทีสุ เมตฺตาวิหารี, เตหิ มมายิโต สุขํ วิหรติฯ คามนิคมาทีสุ เมตฺตาวิหารี สพฺพตฺถ ภิกฺขาจริยาทีสุ มนุสฺเสหิ สกฺกตครุกโต สุขํ วิหรติฯ มรณสฺสติภาวนาย ชีวิตนิกนฺติํ ปหาย อปฺปมตฺโต วิหรติฯ

ยํ ปน สทา ปริหริตพฺพํ จริตานุกูเลน คหิตตฺตา ทสาสุภกสิณานุสฺสตีสุ อญฺญตรํ, จตุธาตุววตฺถานเมว วา, ตํ สทา ปริหริตพฺพโต, รกฺขิตพฺพโต, ภาเวตพฺพโต จ ปาริหาริยนฺติ วุจฺจติ, มูลกมฺมฏฺฐานนฺติปิ ตเทวฯ ตตฺถ ยํ ปฐมํ สพฺพตฺถกกมฺมฏฺฐานํ มนสิ กริตฺวา ปจฺฉา ปาริหาริยกมฺมฏฺฐานํ มนสิ กโรติ, ตํ จตุธาตุววตฺถานมุเขน ทสฺเสสฺสามฯ

อยญฺหิ ยถาฐิตํ ยถาปณิหิตํ กายํ ธาตุโส ปจฺจเวกฺขติ – ยํ อิมสฺมิํ สรีเร วีสติโกฏฺฐาเสสุ กกฺขฬํ ขรคตํ, สา ปถวีธาตุฯ ยํ ทฺวาทสสุ อาพนฺธนกิจฺจกรํ สฺเนหคตํ, สา อาโปธาตุฯ ยํ จตูสุ ปริปาจนกรํ อุสุมคตํ, สา เตโชธาตุฯ ยํ ปน ฉสุ วิตฺถมฺภนกรํ วาโยคตํ, สา วาโยธาตุฯ ยํ ปเนตฺถ จตูหิ มหาภูเตหิ อสมฺผุฏฺฐํ ฉิทฺทํ วิวรํ, สา อากาสธาตุฯ ตํวิชานนกํ จิตฺตํ วิญฺญาณธาตุฯ ตโต อุตฺตริ อญฺโญ สตฺโต วา ปุคฺคโล วา นตฺถิฯ เกวลํ สุทฺธสงฺขารปุญฺโชว อยนฺติฯ

เอวํ อาทิมชฺฌปริโยสานโต กมฺมฏฺฐานํ มนสิ กริตฺวา, กาลํ ญตฺวา, อุฏฺฐายาสนา นิวาเสตฺวา, ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว คามํ ปิณฺฑาย คจฺฉติฯ คจฺฉนฺโต จ ยถา อนฺธปุถุชฺชนา อภิกฺกมาทีสุ ‘‘อตฺตา อภิกฺกมติ, อตฺตนา อภิกฺกโม นิพฺพตฺติโต’’ติ วา, ‘‘อหํ อภิกฺกมามิ, มยา อภิกฺกโม นิพฺพตฺติโต’’ติ วา สมฺมุยฺหนฺติ, ตถา อสมฺมุยฺหนฺโต ‘‘อภิกฺกมามีติ จิตฺเต อุปฺปชฺชมาเน เตเนว จิตฺเตน สทฺธิํ จิตฺตสมุฏฺฐานา สนฺธารณวาโยธาตุ อุปฺปชฺชติฯ สา อิมํ ปถวีธาตฺวาทิสนฺนิเวสภูตํ กายสมฺมตํ อฏฺฐิกสงฺฆาฏํ วิปฺผรติ, ตโต จิตฺตกิริยาวาโยธาตุวิปฺผารวเสน อยํ กายสมฺมโต อฏฺฐิกสงฺฆาโฏ อภิกฺกมติฯ ตสฺเสวํ อภิกฺกมโต เอเกกปาทุทฺธารเณ จตูสุ ธาตูสุ วาโยธาตุอนุคตา เตโชธาตุ อธิกา อุปฺปชฺชติ, มนฺทา อิตราฯ อติหรณวีติหรณาปหรเณสุ ปน เตโชธาตุอนุคตา วาโยธาตุ อธิกา อุปฺปชฺชติ, มนฺทา อิตราฯ โอโรหเณ ปน ปถวีธาตุอนุคตา อาโปธาตุ อธิกา อุปฺปชฺชติ, มนฺทา อิตราฯ สนฺนิกฺเขปนสมุปฺปีฬเนสุ อาโปธาตุอนุคตา ปถวีธาตุ อธิกา อุปฺปชฺชติ, มนฺทา อิตราฯ อิจฺเจตา ธาตุโย เตน เตน อตฺตโน อุปฺปาทกจิตฺเตน สทฺธิํ ตตฺถ ตตฺเถว ภิชฺชนฺติ ฯ

ตตฺถ โก เอโก อภิกฺกมติ, กสฺส วา เอกสฺส อภิกฺกมน’’นฺติ เอวํ เอเกกปาทุทฺธารณาทิปฺปกาเรสุ เอเกกสฺมิํ ปกาเร อุปฺปนฺนธาตุโย, ตทวินิพฺภุตฺตา จ เสสา รูปธมฺมา, ตํสมุฏฺฐาปกํ จิตฺตํ, ตํสมฺปยุตฺตา จ เสสา อรูปธมฺมาติ เอเต รูปารูปธมฺมาฯ ตโต ปรํ อติหรณวีติหรณาทีสุ อญฺญํ ปการํ น สมฺปาปุณนฺติ, ตตฺถ ตตฺเถว ภิชฺชนฺติฯ ตสฺมา อนิจฺจาฯ ยญฺจ อนิจฺจํ, ตํ ทุกฺขํฯ ยํ ทุกฺขํ, ตทนตฺตาติ เอวํ สพฺพาการปริปูรํ กมฺมฏฺฐานํ มนสิกโรนฺโตว คจฺฉติฯ อตฺถกามา หิ กุลปุตฺตา สาสเน ปพฺพชิตฺวา ทสปิ วีสมฺปิ ติํสมฺปิ จตฺตาลีสมฺปิ ปญฺญาสมฺปิ สฏฺฐิปิ สตฺตติปิ สตมฺปิ เอกโต วสนฺตา กติกวตฺตํ กตฺวา วิหรนฺติ – ‘‘อาวุโส, ตุมฺเห น อิณฏฺฐา, น ภยฏฺฐา, น ชีวิกาปกตา ปพฺพชิตา; ทุกฺขา มุจฺจิตุกามา ปเนตฺถ ปพฺพชิตาฯ ตสฺมา คมเน อุปฺปนฺนกิเลสํ คมเนเยว นิคฺคณฺหถ, ฐาเน นิสชฺชาย, สยเน อุปฺปนฺนกิเลสํ คมเนเยว นิคฺคณฺหถา’’ติฯ เต เอวํ กติกวตฺตํ กตฺวา ภิกฺขาจารํ คจฺฉนฺตา อฑฺฒอุสภอุสภอฑฺฒคาวุตคาวุตนฺตเรสุ ปาสาณา โหนฺติ, ตาย สญฺญาย กมฺมฏฺฐานํ มนสิกโรนฺตาว คจฺฉนฺติฯ สเจ กสฺสจิ คมเน กิเลโส อุปฺปชฺชติ, ตตฺเถว นํ นิคฺคณฺหาติฯ ตถา อสกฺโกนฺโต ติฏฺฐติฯ อถสฺส ปจฺฉโต อาคจฺฉนฺโตปิ ติฏฺฐติฯ โส – ‘‘อยํ ภิกฺขุ ตุยฺหํ อุปฺปนฺนวิตกฺกํ ชานาติ, อนนุจฺฉวิกํ เต เอต’’นฺติ อตฺตานํ ปฏิโจเทตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา ตตฺเถว อริยภูมิํ โอกฺกมติฯ ตถา อสกฺโกนฺโต นิสีทติฯ อถสฺส ปจฺฉโต อาคจฺฉนฺโตปิ นิสีทตีติ โสเยว นโยฯ อริยภูมิ โอกฺกมิตุํ อสกฺโกนฺโตปิ ตํ กิเลสํ วิกฺขมฺเภตฺวา กมฺมฏฺฐานํ มนสิกโรนฺโตว คจฺฉติฯ น กมฺมฏฺฐานวิปฺปยุตฺเตน จิตฺเตน ปาทํ อุทฺธรติฯ อุทฺธรติ เจ, ปฏินิวตฺติตฺวา ปุริมปฺปเทสํเยว เอติ สีหฬทีเป อาลินฺทกวาสี มหาผุสฺสเทวตฺเถโร วิย ฯ

โส กิร เอกูนวีสติ วสฺสานิ คตปจฺจาคตวตฺตํ ปูเรนฺโต เอว วิหาสิฯ มนุสฺสาปิ สุทํ อนฺตรามคฺเค กสนฺตา จ วปนฺตา จ มทฺทนฺตา จ กมฺมานิ กโรนฺตา เถรํ ตถา คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา – ‘‘อยํ เถโร ปุนปฺปุนํ นิวตฺติตฺวา คจฺฉติ, กิํ นุ โข มคฺคมูฬฺโห, อุทาหุ กิญฺจิ ปมุฏฺโฐ’’ติ สมุลฺลปนฺติฯ โส ตํ อนาทิยิตฺวา กมฺมฏฺฐานยุตฺเตเนว จิตฺเตน สมณธมฺมํ กโรนฺโต วีสติวสฺสพฺภนฺตเร อรหตฺตํ ปาปุณิฯ อรหตฺตปฺปตฺตทิวเส จสฺส จงฺกมนโกฏิยํ อธิวตฺถา เทวตา องฺคุลีหิ ทีปํ อุชฺชาเลตฺวา อฏฺฐาสิฯ จตฺตาโรปิ มหาราชาโน สกฺโก จ เทวานมินฺโท, พฺรหฺมา จ สหมฺปติ อุปฏฺฐานํ อาคมํสุฯ

ตญฺจ โอภาสํ ทิสฺวา วนวาสี มหาติสฺสตฺเถโร ตํ ทุติยทิวเส ปุจฺฉิ ‘‘รตฺติภาเค อายสฺมโต สนฺติเก โอภาโส อโหสิ, กิํ โส โอภาโส’’ติ? เถโร วิกฺเขปํ กโรนฺโต ‘‘โอภาโส นาม ทีโปภาโสปิ โหติ, มณิโอภาโสปี’’ติ เอวมาทิํ อาหฯ โส ‘‘ปฏิจฺฉาเทถ ตุมฺเห’’ติ นิพทฺโธ ‘‘อามา’’ติ ปฏิชานิตฺวา อาโรเจสิฯ

กาฬวลฺลิมณฺฑปวาสี มหานาคตฺเถโร วิย จฯ โสปิ กิร คตปจฺจาคตวตฺตํ ปูเรนฺโต ‘‘ปฐมํ ตาว ภควโต มหาปธานํ ปูเชมี’’ติ สตฺต วสฺสานิ ฐานจงฺกมเมว อธิฏฺฐาสิฯ ปุน โสฬส วสฺสานิ คตปจฺจาคตวตฺตํ ปูเรตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เอวํ กมฺมฏฺฐานยุตฺเตเนว จิตฺเตน ปาทํ อุทฺธรนฺโต วิปฺปยุตฺเตน จิตฺเตน อุทฺธเฏ ปน ปฏินิวตฺตนฺโต คามสมีปํ คนฺตฺวา, ‘‘คาวี นุ ปพฺพชิโต นู’’ติ อาสงฺกนียปฺปเทเส ฐตฺวา, สงฺฆาฏิํ ปารุปิตฺวา ปตฺตํ คเหตฺวา, คามทฺวารํ ปตฺวา, กจฺฉกนฺตรโต อุทกํ คเหตฺวา, คณฺฑูสํ กตฺวา คามํ ปวิสติ ‘‘ภิกฺขํ ทาตุํ วา วนฺทิตุํ วา อุปคเต มนุสฺเส ‘ทีฆายุกา โหถา’ติ วจนมตฺเตนปิ มา เม กมฺมฏฺฐานวิกฺเขโป อโหสี’’ติ สเจ ปน ‘‘อชฺช, ภนฺเต, กิํ สตฺตมี, อุทาหุ อฏฺฐมี’’ติ ทิวสํ ปุจฺฉนฺติ, อุทกํ คิลิตฺวา อาโรเจติฯ สเจ ทิวสปุจฺฉกา น โหนฺติ, นิกฺขมนเวลายํ คามทฺวาเร นิฏฺฐุภิตฺวาว ยาติฯ

สีหฬทีเปเยว กลมฺพติตฺถวิหาเร วสฺสูปคตา ปญฺญาสภิกฺขู วิย จฯ เต กิร วสฺสูปนายิกอุโปสถทิวเส กติกวตฺตํ อกํสุ – ‘‘อรหตฺตํ อปฺปตฺวา อญฺญมญฺญํ นาลปิสฺสามา’’ติฯ คามญฺจ ปิณฺฑาย ปวิสนฺตา คามทฺวาเร อุทกคณฺฑูสํ กตฺวา ปวิสิํสุ, ทิวเส ปุจฺฉิเต อุทกํ คิลิตฺวา อาโรเจสุํ, อปุจฺฉิเต คามทฺวาเร นิฏฺฐุภิตฺวา วิหารํ อาคมํสุฯ ตตฺถ มนุสฺสา นิฏฺฐุภนฏฺฐานํ ทิสฺวา ชานิํสุ ‘‘อชฺช เอโก อาคโต, อชฺช ทฺเว’’ติฯ เอวญฺจ จินฺเตสุํ ‘‘กิํ นุ โข เอเต อมฺเหเหว สทฺธิํ น สลฺลปนฺติ, อุทาหุ อญฺญมญฺญมฺปิ? ยทิ อญฺญมญฺญมฺปิ น สลฺลปนฺติ, อทฺธา วิวาทชาตา ภวิสฺสนฺติ, หนฺท เนสํ อญฺญมญฺญํ ขมาเปสฺสามา’’ติ สพฺเพ วิหารํ อคมํสุฯ ตตฺถ ปญฺญาสภิกฺขูสุ วสฺสํ อุปคเตสุ ทฺเว ภิกฺขู เอโกกาเส นาทฺทสํสุฯ ตโต โย เตสุ จกฺขุมา ปุริโส, โส เอวมาห – ‘‘น, โภ, กลหการกานํ วสโนกาโส อีทิโส โหติ, สุสมฺมฏฺฐํ เจติยงฺคณํ โพธิยงฺคณํ, สุนิกฺขิตฺตา สมฺมชฺชนิโย, สูปฏฺฐปิตํ ปานียปริโภชนีย’’นฺติฯ

เต ตโตว นิวตฺตาฯ เต ภิกฺขู อนฺโตเตมาเสเยว วิปสฺสนํ อารภิตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา มหาปวารณาย วิสุทฺธิปวารณํ ปวาเรสุํฯ

เอวํ กาฬวลฺลิมณฺฑปวาสี มหานาคตฺเถโร วิย กลมฺพติตฺถวิหาเร วสฺสูปคตภิกฺขู วิย จ กมฺมฏฺฐานยุตฺเตเนว จิตฺเตน ปาทํ อุทฺธรนฺโต คามสมีปํ ปตฺวา, อุทกคณฺฑูสํ กตฺวา, วีถิโย สลฺลกฺเขตฺวา, ยตฺถ สุราโสณฺฑธุตฺตาทโย กลหการกา จณฺฑหตฺถิอสฺสาทโย วา นตฺถิ, ตํ วีถิํ ปฏิปชฺชติฯ ตตฺถ จ ปิณฺฑาย จรมาโน น ตุริตตุริโต วิย ชเวน คจฺฉติ, ชวนปิณฺฑปาติกธุตงฺคํ นาม นตฺถิฯ วิสมภูมิภาคปฺปตฺตํ ปน อุทกภริตสกฏมิว นิจฺจโลว หุตฺวา คจฺฉติฯ อนุฆรํ ปวิฏฺโฐ จ ทาตุกามํ อทาตุกามํ วา สลฺลกฺเขตุํ ตทนุรูปํ กาลํ อาคเมนฺโต ภิกฺขํ คเหตฺวา, ปติรูเป โอกาเส นิสีทิตฺวา, กมฺมฏฺฐานํ มนสิ กโรนฺโต อาหาเร ปฏิกูลสญฺญํ อุปฏฺฐเปตฺวา, อกฺขพฺภญฺชนวณาเลปนปุตฺตมํสูปมาวเสน ปจฺจเวกฺขนฺโต อฏฺฐงฺคสมนฺนาคตํ อาหารํ อาหาเรติ, เนว ทวาย น มทาย…เป.… ภุตฺตาวี จ อุทกกิจฺจํ กตฺวา, มุหุตฺตํ ภตฺตกิลมถํ ปฏิปฺปสฺสมฺเภตฺวา, ยถา ปุเร ภตฺตํ, เอวํ ปจฺฉา ภตฺตํ ปุริมยามํ ปจฺฉิมยามญฺจ กมฺมฏฺฐานํ มนสิ กโรติฯ อยํ วุจฺจติ หรติ เจว ปจฺจาหรติ จาติฯ เอวเมตํ หรณปจฺจาหรณํ คตปจฺจาคตวตฺตนฺติ วุจฺจติฯ

เอตํ ปูเรนฺโต ยทิ อุปนิสฺสยสมฺปนฺโน โหติ, ปฐมวเย เอว อรหตฺตํ ปาปุณาติฯ โน เจ ปฐมวเย ปาปุณาติ, อถ มชฺฌิมวเย ปาปุณาติฯ โน เจ มชฺฌิมวเย ปาปุณาติ, อถ มรณสมเย ปาปุณาติฯ โน เจ มรณสมเย ปาปุณาติ, อถ เทวปุตฺโต หุตฺวา ปาปุณาติฯ โน เจ เทวปุตฺโต หุตฺวา ปาปุณาติ, อถ ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ หุตฺวา ปรินิพฺพาติฯ โน เจ ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ หุตฺวา ปรินิพฺพาติ, อถ พุทฺธานํ สนฺติเก ขิปฺปาภิญฺโญ โหติ; เสยฺยถาปิ – เถโร พาหิโย, มหาปญฺโญ วา โหติ; เสยฺยถาปิ เถโร สาริปุตฺโตฯ

อยํ ปน ปจฺเจกโพธิสตฺโต กสฺสปสฺส ภควโต สาสเน ปพฺพชิตฺวา, อารญฺญิโก หุตฺวา, วีสติ วสฺสสหสฺสานิ เอตํ คตปจฺจาคตวตฺตํ ปูเรตฺวา, กาลํ กตฺวา, กามาวจรเทวโลเก อุปฺปชฺชิฯ ตโต จวิตฺวา พาราณสิรญฺโญ อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธิํ อคฺคเหสิฯ

กุสลา อิตฺถิโย ตทเหว คพฺภสณฺฐานํ ชานนฺติ, สา จ ตาสมญฺญตรา , ตสฺมา ตํ คพฺภปติฏฺฐานํ รญฺโญ นิเวเทสิฯ ธมฺมตา เอสา, ยํ ปุญฺญวนฺเต สตฺเต คพฺเภ อุปฺปนฺเน มาตุคาโม คพฺภปริหารํ ลภติฯ ตสฺมา ราชา ตสฺสา คพฺภปริหารํ อทาสิฯ สา ตโต ปภุติ นาจฺจุณฺหํ กิญฺจิ อชฺโฌหริตุํ ลภติ, นาติสีตํ, นาติอมฺพิลํ, นาติโลณํ, นาติกฏุกํ, นาติติตฺตกํฯ อจฺจุณฺเห หิ มาตรา อชฺโฌหเฏ คพฺภสฺส โลหกุมฺภิวาโส วิย โหติ, อติสีเต โลกนฺตริกวาโส วิย, อจฺจมฺพิลโลณกฏุกติตฺตเกสุ ภุตฺเตสุ สตฺเถน ผาเลตฺวา อมฺพิลาทีหิ สิตฺตานิ วิย คพฺภเสยฺยกสฺส องฺคานิ ติพฺพเวทนานิ โหนฺติฯ อติจงฺกมนฏฺฐานนิสชฺชาสยนโตปิ นํ นิวาเรนฺติ – ‘‘กุจฺฉิคตสฺส สญฺจลนทุกฺขํ มา อโหสี’’ติฯ มุทุกตฺถรณตฺถตาย ภูมิยํ จงฺกมนาทีนิ มตฺตาย กาตุํ ลภติ, วณฺณคนฺธาทิสมฺปนฺนํ สาทุสปฺปายํ อนฺนปานํ ลภติฯ ปริคฺคเหตฺวาว นํ จงฺกมาเปนฺติ, นิสีทาเปนฺติ, วุฏฺฐาเปนฺติฯ

สา เอวํ ปริหริยมานา คพฺภปริปากกาเล สูติฆรํ ปวิสิตฺวา ปจฺจูสสมเย ปุตฺตํ วิชายิ ปกฺกเตลมทฺทิตมโนสิลาปิณฺฑิสทิสํ ธญฺญปุญฺญลกฺขณูเปตํฯ ตโต นํ ปญฺจมทิวเส อลงฺกตปฺปฏิยตฺตํ รญฺโญ ทสฺเสสุํ, ราชา ตุฏฺโฐ ฉสฏฺฐิยา ธาตีหิ อุปฏฺฐาเปสิฯ โส สพฺพสมฺปตฺตีหิ วฑฺฒมาโน น จิรสฺเสว วิญฺญุตํ ปาปุณิฯ ตํ โสฬสวสฺสุทฺเทสิกเมว สมานํ ราชา รชฺเช อภิสิญฺจิ, วิวิธนาฏกานิ จสฺส อุปฏฺฐาเปสิฯ อภิสิตฺโต ราชปุตฺโต รชฺชํ กาเรสิ นาเมน พฺรหฺมทตฺโต สกลชมฺพุทีเป วีสติยา นครสหสฺเสสุฯ ชมฺพุทีเป หิ ปุพฺเพ จตุราสีติ นครสหสฺสานิ อเหสุํฯ ตานิ ปริหายนฺตานิ สฏฺฐิ อเหสุํ, ตโต ปริหายนฺตานิ จตฺตาลีสํ, สพฺพปริหายนกาเล ปน วีสติ โหนฺติฯ อยญฺจ พฺรหฺมทตฺโต สพฺพปริหายนกาเล อุปฺปชฺชิฯ เตนสฺส วีสติ นครสหสฺสานิ อเหสุํ, วีสติ ปาสาทสหสฺสานิ, วีสติ หตฺถิสหสฺสานิ, วีสติ อสฺสสหสฺสานิ, วีสติ รถสหสฺสานิ , วีสติ ปตฺติสหสฺสานิ, วีสติ อิตฺถิสหสฺสานิ – โอโรธา จ นาฏกิตฺถิโย จ, วีสติ อมจฺจสหสฺสานิฯ โส มหารชฺชํ การยมาโน เอว กสิณปริกมฺมํ กตฺวา ปญฺจ อภิญฺญาโย, อฏฺฐ สมาปตฺติโย จ นิพฺพตฺเตสิฯ ยสฺมา ปน อภิสิตฺตรญฺญา นาม อวสฺสํ อฏฺฏกรเณ นิสีทิตพฺพํ, ตสฺมา เอกทิวสํ ปเคว ปาตราสํ ภุญฺชิตฺวา วินิจฺฉยฏฺฐาเน นิสีทิฯ ตตฺถ อุจฺจาสทฺทมหาสทฺทํ อกํสุฯ

โส ‘‘อยํ สทฺโท สมาปตฺติยา อุปกฺกิเลโส’’ติ ปาสาทตลํ อภิรุหิตฺวา ‘‘สมาปตฺติํ อปฺเปมี’’ติ นิสินฺโน นาสกฺขิ อปฺเปตุํ, รชฺชวิกฺเขเปน สมาปตฺติ ปริหีนาฯ ตโต จินฺเตสิ ‘‘กิํ รชฺชํ วรํ, อุทาหุ สมณธมฺโม’’ติฯ ตโต ‘‘รชฺชสุขํ ปริตฺตํ อเนกาทีนวํ, สมณธมฺมสุขํ ปน วิปุลมเนกานิสํสํ อุตฺตมปุริสเสวิตญฺจา’’ติ ญตฺวา อญฺญตรํ อมจฺจํ อาณาเปสิ – ‘‘อิมํ รชฺชํ ธมฺเมน สเมน อนุสาส, มา โข อธมฺมการํ อกาสี’’ติ สพฺพํ นิยฺยาเตตฺวา ปาสาทํ อภิรุหิตฺวา สมาปตฺติสุเขน วิหรติ, น โกจิ อุปสงฺกมิตุํ ลภติ อญฺญตฺร มุขโธวนทนฺตกฏฺฐทายกภตฺตนีหารกาทีหิฯ

ตโต อทฺธมาสมตฺเต วีติกฺกนฺเต มเหสี ปุจฺฉิ ‘‘ราชา อุยฺยานคมนพลทสฺสนนาฏกาทีสุ กตฺถจิ น ทิสฺสติ, กุหิํ คโต’’ติ? ตสฺสา ตมตฺถํ อาโรเจสุํฯ สา อมจฺจสฺส ปาเหสิ ‘‘รชฺเช ปฏิจฺฉิเต อหมฺปิ ปฏิจฺฉิตา โหมิ, เอตุ มยา สทฺธิํ สํวาสํ กปฺเปตู’’ติฯ โส อุโภ กณฺเณ ถเกตฺวา ‘‘อสวนียเมต’’นฺติ ปฏิกฺขิปิฯ สา ปุนปิ ทฺวตฺติกฺขตฺตุํ เปเสตฺวา อนิจฺฉมานํ ตชฺชาเปสิ – ‘‘ยทิ น กโรสิ, ฐานาปิ เต จาเวมิ, ชีวิตาปิ โวโรเปมี’’ติฯ โส ภีโต ‘‘มาตุคาโม นาม ทฬฺหนิจฺฉโย, กทาจิ เอวมฺปิ การาเปยฺยา’’ติ เอกทิวสํ รโห คนฺตฺวา ตาย สทฺธิํ สิริสยเน สํวาสํ กปฺเปสิฯ สา ปุญฺญวตี สุขสมฺผสฺสาฯ โส ตสฺสา สมฺผสฺสราเคน รตฺโต ตตฺถ อภิกฺขณํ สงฺกิตสงฺกิโตว อคมาสิฯ อนุกฺกเมน อตฺตโน ฆรสามิโก วิย นิพฺพิสงฺโก ปวิสิตุมารทฺโธฯ

ตโต ราชมนุสฺสา ตํ ปวตฺติํ รญฺโญ อาโรเจสุํฯ ราชา น สทฺทหติฯ ทุติยมฺปิ ตติยมฺปิ อาโรเจสุํฯ ตโต นิลีโน สยเมว ทิสฺวา สพฺพามจฺเจ สนฺนิปาตาเปตฺวา อาโรเจสิฯ เต – ‘‘อยํ ราชาปราธิโก หตฺถจฺเฉทํ อรหติ, ปาทจฺเฉทํ อรหตี’’ติ ยาว สูเล อุตฺตาสนํ, ตาว สพฺพกมฺมการณานิ นิทฺทิสิํสุฯ ราชา – ‘‘เอตสฺส วธพนฺธนตาฬเน มยฺหํ วิหิํสา อุปฺปชฺเชยฺย, ชีวิตา โวโรปเน ปาณาติปาโต ภเวยฺย, ธนหรเณ อทินฺนาทานํ, อลํ เอวรูเปหิ กเตหิ, อิมํ มม รชฺชา นิกฺกฑฺฒถา’’ติ อาหฯ อมจฺจา ตํ นิพฺพิสยํ อกํสุฯ โส อตฺตโน ธนสารญฺจ ปุตฺตทารญฺจ คเหตฺวา ปรวิสยํ อคมาสิฯ ตตฺถ ราชา สุตฺวา ‘‘กิํ อาคโตสี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘เทว, อิจฺฉามิ ตํ อุปฏฺฐาตุ’’นฺติฯ โส ตํ สมฺปฏิจฺฉิฯ

อมจฺโจ กติปาหจฺจเยน ลทฺธวิสฺสาโส ตํ ราชานํ เอตทโวจ – ‘‘มหาราช, อมกฺขิกมธุํ ปสฺสามิ, ตํ ขาทนฺโต นตฺถี’’ติฯ ราชา ‘‘กิํ เอตํ อุปฺปณฺเฑตุกาโม ภณตี’’ติ น สุณาติฯ โส อนฺตรํ ลภิตฺวา ปุนปิ สุฏฺฐุตรํ วณฺเณตฺวา อาโรเจสิฯ ราชา ‘‘กิํ เอต’’นฺติ ปุจฺฉิฯ ‘‘พาราณสิรชฺชํ, เทวา’’ติฯ ราชา ‘‘มํ เนตฺวา มาเรตุกาโมสี’’ติ อาหฯ โส ‘‘มา, เทว, เอวํ อวจ, ยทิ น สทฺทหสิ, มนุสฺเส เปเสหี’’ติฯ โส มนุสฺเส เปเสสิฯ เต คนฺตฺวา โคปุรํ ขณิตฺวา รญฺโญ สยนฆเร อุฏฺฐหิํสุฯ

ราชา ทิสฺวา ‘‘กิสฺส อาคตาตฺถา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘โจรา มยํ, มหาราชา’’ติฯ ราชา เตสํ ธนํ ทาเปตฺวา ‘‘มา ปุน เอวมกตฺถา’’ติ โอวทิตฺวา วิสฺสชฺเชสิฯ เต อาคนฺตฺวา ตสฺส รญฺโญ อาโรเจสุํฯ โส ปุนปิ ทฺวตฺติกฺขตฺตุํ ตเถว วีมํสิตฺวา ‘‘สีลวา ราชา’’ติ จตุรงฺคินิํ เสนํ สนฺนยฺหิตฺวา สีมนฺตเร เอกํ นครํ อุปคมฺม ตตฺถ อมจฺจสฺส ปาเหสิ ‘‘นครํ วา เม เทหิ ยุทฺธํ วา’’ติฯ โส พฺรหฺมทตฺตสฺส ตมตฺถํ อาโรจาเปสิ ‘‘อาณาเปตุ เทโว กิํ ยุชฺฌามิ, อุทาหุ นครํ เทมี’’ติฯ ราชา ‘‘น ยุชฺฌิตพฺพํ, นครํ ทตฺวา อิธาคจฺฉา’’ติ เปเสสิฯ โส ตถา อกาสิฯ ปฏิราชาปิ ตํ นครํ คเหตฺวา อวเสสนคเรสุปิ ตเถว ทูตํ ปาเหสิฯ เตปิ อมจฺจา ตเถว พฺรหฺมทตฺตสฺส อาโรเจตฺวา เตน ‘‘น ยุชฺฌิตพฺพํ, อิธาคนฺตพฺพ’’นฺติ วุตฺตา พาราณสิํ อาคมํสุฯ

ตโต อมจฺจา พฺรหฺมทตฺตํ อาหํสุ – ‘‘มหาราช, เตน สห ยุชฺฌามา’’ติฯ ราชา – ‘‘มม ปาณาติปาโต ภวิสฺสตี’’ติ วาเรสิฯ อมจฺจา – ‘‘มยํ, มหาราช, ตํ ชีวคฺคาหํ คเหตฺวา อิเธว อาเนสฺสามา’’ติ นานาอุปาเยหิ ราชานํ สญฺญาเปตฺวา ‘‘เอหิ มหาราชา’’ติ คนฺตุํ อารทฺธาฯ ราชา ‘‘สเจ สตฺตมารณปฺปหรณวิลุมฺปนกมฺมํ น กโรถ, คจฺฉามี’’ติ ภณติฯ อมจฺจา ‘‘น, เทว, กโรม, ภยํ ทสฺเสตฺวา ปลาเปมา’’ติ จตุรงฺคินิํ เสนํ สนฺนยฺหิตฺวา ฆเฏสุ ทีเป ปกฺขิปิตฺวา รตฺติํ คจฺฉิํสุฯ ปฏิราชา ตํ ทิวสํ พาราณสิสมีเป นครํ คเหตฺวา อิทานิ กินฺติ รตฺติํ สนฺนาหํ โมจาเปตฺวา ปมตฺโต นิทฺทํ โอกฺกมิ สทฺธิํ พลกาเยนฯ ตโต อมจฺจา พาราณสิราชานํ คเหตฺวา ปฏิรญฺโญ ขนฺธาวารํ คนฺตฺวา สพฺพฆเฏหิ ทีเป นิหราเปตฺวา เอกปชฺโชตาย เสนาย สทฺทํ อกํสุฯ ปฏิรญฺโญ อมจฺโจ มหาพลํ ทิสฺวา ภีโต อตฺตโน ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘อุฏฺเฐหิ อมกฺขิกมธุํ ขาทาหี’’ติ มหาสทฺทํ อกาสิฯ ตถา ทุติโยปิ, ตติโยปิฯ

ปฏิราชา เตน สทฺเทน ปฏิพุชฺฌิตฺวา ภยํ สนฺตาสํ อาปชฺชิฯ อุกฺกุฏฺฐิสตานิ ปวตฺติํสุฯ โส ‘‘ปรวจนํ สทฺทหิตฺวา อมิตฺตหตฺถํ ปตฺโตมฺหี’’ติ สพฺพรตฺติํ ตํ ตํ วิปฺปลปิตฺวา ทุติยทิวเส ‘‘ธมฺมิโก ราชา, อุปโรธํ น กเรยฺย, คนฺตฺวา ขมาเปมี’’ติ จินฺเตตฺวา ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา ชณฺณุเกหิ ปติฏฺฐหิตฺวา ‘‘ขม, มหาราช, มยฺหํ อปราธ’’นฺติ อาหฯ ราชา ตํ โอวทิตฺวา ‘‘อุฏฺเฐหิ, ขมามิ เต’’ติ อาหฯ โส รญฺญา เอวํ วุตฺตมตฺเตเยว ปรมสฺสาสปฺปตฺโต อโหสิ, พาราณสิรญฺโญ สมีเปเยว ชนปเท รชฺชํ ลภิฯ เต อญฺญมญฺญํ สหายกา อเหสุํฯ

อถ พฺรหฺมทตฺโต ทฺเวปิ เสนา สมฺโมทมานา เอกโต ฐิตา ทิสฺวา ‘‘มเมกสฺส จิตฺตานุรกฺขณาย อสฺมิํ ชนกาเย ขุทฺทกมกฺขิกาย ปิวนมตฺตมฺปิ โลหิตพินฺทุ น อุปฺปนฺนํฯ อโห สาธุ, อโห สุฏฺฐุ, สพฺเพ สตฺตา สุขิตา โหนฺตุ, อเวรา โหนฺตุ, อพฺยาปชฺฌา โหนฺตู’’ติ เมตฺตาฌานํ อุปฺปาเทตฺวา, ตเทว ปาทกํ กตฺวา, สงฺขาเร สมฺมสิตฺวา, ปจฺเจกโพธิญาณํ สจฺฉิกตฺวา, สยมฺภุตํ ปาปุณิฯ ตํ มคฺคสุเขน ผลสุเขน สุขิตํ หตฺถิกฺขนฺเธ นิสินฺนํ อมจฺจา ปณิปาตํ กตฺวา อาหํสุ – ‘‘ยานกาโล, มหาราช, วิชิตพลกายสฺส สกฺกาโร กาตพฺโพ, ปราชิตพลกายสฺส ภตฺตปริพฺพโย ทาตพฺโพ’’ติฯ โส อาห – ‘‘นาหํ, ภเณ, ราชา, ปจฺเจกพุทฺโธ นามาห’’นฺติฯ กิํ เทโว ภณติ, น เอทิสา ปจฺเจกพุทฺธา โหนฺตีติ? กีทิสา, ภเณ, ปจฺเจกพุทฺธาติ? ปจฺเจกพุทฺธา นาม ทฺวงฺคุลเกสมสฺสุ อฏฺฐปริกฺขารยุตฺตา ภวนฺตีติฯ โส ทกฺขิณหตฺเถน สีสํ ปรามสิ, ตาวเทว คิหิลิงฺคํ อนฺตรธายิ, ปพฺพชิตเวโส ปาตุรโหสิ, ทฺวงฺคุลเกสมสฺสุ อฏฺฐปริกฺขารสมนฺนาคโต วสฺสสติกตฺเถรสทิโส อโหสิฯ โส จตุตฺถชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา หตฺถิกฺขนฺธโต เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา ปทุมปุปฺเผ นิสีทิฯ อมจฺจา วนฺทิตฺวา ‘‘กิํ, ภนฺเต, กมฺมฏฺฐานํ, กถํ อธิคโตสี’’ติ ปุจฺฉิํสุฯ โส ยโต อสฺส เมตฺตาฌานกมฺมฏฺฐานํ อโหสิ , ตญฺจ วิปสฺสนํ วิปสฺสิตฺวา อธิคโต, ตสฺมา ตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อุทานคาถญฺจ พฺยากรณคาถญฺจ อิมญฺเญว คาถํ อภาสิ ‘‘สพฺเพสุ ภูเตสุ นิธาย ทณฺฑ’’นฺติฯ

ตตฺถ สพฺเพสูติ อนวเสเสสุฯ ภูเตสูติ สตฺเตสุฯ อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถารํ ปน รตนสุตฺตวณฺณนายํ วกฺขามฯ นิธายาติ นิกฺขิปิตฺวาฯ

ทณฺฑนฺติ กายวจีมโนทณฺฑํ, กายทุจฺจริตาทีนเมตํ อธิวจนํฯ กายทุจฺจริตญฺหิ ทณฺฑยตีติ ทณฺโฑ, พาเธติ อนยพฺยสนํ ปาเปตีติ วุตฺตํ โหติฯ เอวํ วจีทุจฺจริตํ มโนทุจฺจริตํ จฯ ปหรณทณฺโฑ เอว วา ทณฺโฑ, ตํ นิธายาติปิ วุตฺตํ โหติฯ อวิเหฐยนฺติ อวิเหฐยนฺโตฯ อญฺญตรมฺปีติ ยํกิญฺจิ เอกมฺปิฯ เตสนฺติ เตสํ สพฺพภูตานํฯ น ปุตฺตมิจฺเฉยฺยาติ อตฺรโช, เขตฺรโช, ทินฺนโก, อนฺเตวาสิโกติ อิเมสุ จตูสุ ปุตฺเตสุ ยํ กิญฺจิ ปุตฺตํ น อิจฺเฉยฺยฯ กุโต สหายนฺติ สหายํ ปน อิจฺเฉยฺยาติ กุโต เอว เอตํฯ

เอโกติ ปพฺพชฺชาสงฺขาเตน เอโก, อทุติยฏฺเฐน เอโก, ตณฺหาปหาเนน เอโก, เอกนฺตวิคตกิเลโสติ เอโก, เอโก ปจฺเจกสมฺโพธิํ อภิสมฺพุทฺโธติ เอโกฯ สมณสหสฺสสฺสาปิ หิ มชฺเฌ วตฺตมาโน คิหิสญฺโญชนสฺส ฉินฺนตฺตา เอโก – เอวํ ปพฺพชฺชาสงฺขาเตน เอโกฯ เอโก ติฏฺฐติ, เอโก คจฺฉติ, เอโก นิสีทติ, เอโก เสยฺยํ กปฺเปติ, เอโก อิริยติ วตฺตตีติ – เอวํ อทุติยฏฺเฐน เอโกฯ

‘‘ตณฺหาทุติโย ปุริโส, ทีฆมทฺธานสํสรํ;

อิตฺถภาวญฺญถาภาวํ, สํสารํ นาติวตฺตติฯ

‘‘เอวมาทีนวํ ญตฺวา, ตณฺหํ ทุกฺขสฺส สมฺภวํ;

วีตตณฺโห อนาทาโน, สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเช’’ติฯ (อิติวุ. 15, 105; มหานิ. 191; จูฬนิ. ปารายนานุคีติคาถานิทฺเทส 107) –

เอวํ ตณฺหาปหานฏฺเฐน เอโกฯ สพฺพกิเลสาสฺส ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมาติ – เอวํ เอกนฺตวิคตกิเลโสติ เอโกฯ อนาจริยโก หุตฺวา สยมฺภู สามญฺเญว ปจฺเจกสมฺโพธิํ อภิสมฺพุทฺโธติ – เอวํ เอโก ปจฺเจกสมฺโพธิํ อภิสมฺพุทฺโธติ เอโกฯ

จเรติ ยา อิมา อฏฺฐ จริยาโย; เสยฺยถิทํ – ปณิธิสมฺปนฺนานํ จตูสุ อิริยาปเถสุ อิริยาปถจริยา , อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารานํ อชฺฌตฺติกายตเนสุ อายตนจริยา, อปฺปมาทวิหารีนํ จตูสุ สติปฏฺฐาเนสุ สติจริยา, อธิจิตฺตมนุยุตฺตานํ จตูสุ ฌาเนสุ สมาธิจริยา, พุทฺธิสมฺปนฺนานํ จตูสุ อริยสจฺเจสุ ญาณจริยา, สมฺมา ปฏิปนฺนานํ จตูสุ อริยมคฺเคสุ มคฺคจริยา, อธิคตปฺผลานํ จตูสุ สามญฺญผเลสุ ปตฺติจริยา, ติณฺณํ พุทฺธานํ สพฺพสตฺเตสุ โลกตฺถจริยา, ตตฺถ ปเทสโต ปจฺเจกพุทฺธสาวกานนฺติฯ ยถาห – ‘‘จริยาติ อฏฺฐ จริยาโย อิริยาปถจริยา’’ติ (ปฏิ. ม. 1.197; 3.28) วิตฺถาโรฯ ตาหิ จริยาหิ สมนฺนาคโต ภเวยฺยาติ อตฺโถฯ อถ วา ยา อิมา ‘‘อธิมุจฺจนฺโต สทฺธาย จรติ, ปคฺคณฺหนฺโต วีริเยน จรติ, อุปฏฺฐหนฺโต สติยา จรติ, อวิกฺขิตฺโต สมาธินา จรติ, ปชานนฺโต ปญฺญาย จรติ, วิชานนฺโต วิญฺญาเณน จรติ, เอวํ ปฏิปนฺนสฺส กุสลา ธมฺมา อายตนฺตีติ อายตนจริยาย จรติ, เอวํ ปฏิปนฺโน วิเสสมธิคจฺฉตีติ วิเสสจริยาย จรตี’’ติ (ปฏิ. ม. 1.197; 3.29) เอวํ อปราปิ อฏฺฐ จริยา วุตฺตาฯ ตาหิปิ สมนฺนาคโต ภเวยฺยาติ อตฺโถฯ ขคฺควิสาณกปฺโปติ เอตฺถ ขคฺควิสาณํ นาม ขคฺคมิคสิงฺคํฯ กปฺปสทฺทสฺส อตฺถํ วิตฺถารโต มงฺคลสุตฺตวณฺณนายํ ปกาสยิสฺสามฯ อิธ ปนายํ ‘‘สตฺถุกปฺเปน วต, โภ, กิร สาวเกน สทฺธิํ มนฺตยมานา’’ติ (ม. นิ. 1.260) เอวมาทีสุ วิย ปฏิภาโค เวทิตพฺโพฯ ขคฺควิสาณกปฺโปติ ขคฺควิสาณสทิโสติ วุตฺตํ โหติฯ อยํ ตาเวตฺถ ปทโต อตฺถวณฺณนาฯ

อธิปฺปายานุสนฺธิโต ปน เอวํ เวทิตพฺพา – ยฺวายํ วุตฺตปฺปกาโร ทณฺโฑ ภูเตสุ ปวตฺติยมาโน อหิโต โหติ, ตํ เตสุ อปฺปวตฺตเนน ตปฺปฏิปกฺขภูตาย เมตฺตาย ปรหิตูปสํหาเรน จ สพฺเพสุ ภูเตสุ นิธาย ทณฺฑํ, นิหิตทณฺฑตฺตา เอว จฯ ยถา อนิหิตทณฺฑา สตฺตา ภูตานิ ทณฺเฑน วา สตฺเถน วา ปาณินา วา เลฑฺฑุนา วา วิเหฐยนฺติ, ตถา อวิเหฐยํ อญฺญตรมฺปิ เตสํฯ อิมํ เมตฺตากมฺมฏฺฐานมาคมฺม ยเทว ตตฺถ เวทนาคตํ สญฺญาสงฺขารวิญฺญาณคตํ ตญฺจ ตทนุสาเรเนว ตทญฺญญฺจ สงฺขารคตํ วิปสฺสิตฺวา อิมํ ปจฺเจกโพธิํ อธิคโตมฺหีติ อยํ ตาว อธิปฺปาโยฯ

อยํ ปน อนุสนฺธิ – เอวํ วุตฺเต เต อมจฺจา อาหํสุ – ‘‘อิทานิ, ภนฺเต, กุหิํ คจฺฉถา’’ติ? ตโต เตน ‘‘ปุพฺพปจฺเจกสมฺพุทฺธา กตฺถ วสนฺตี’’ติ อาวชฺเชตฺวา ญตฺวา ‘‘คนฺธมาทนปพฺพเต’’ติ วุตฺเต ปุนาหํสุ – ‘‘อมฺเห ทานิ, ภนฺเต, ปชหถ, น อิจฺฉถา’’ติฯ อถ ปจฺเจกพุทฺโธ อาห – ‘‘น ปุตฺตมิจฺเฉยฺยา’’ติ สพฺพํฯ

ตตฺราธิปฺปาโย – อหํ อิทานิ อตฺรชาทีสุ ยํ กิญฺจิ ปุตฺตมฺปิ น อิจฺเฉยฺยํ, กุโต ปน ตุมฺหาทิสํ สหายํ? ตสฺมา ตุมฺเหสุปิ โย มยา สทฺธิํ คนฺตุํ มาทิโส วา โหตุํ อิจฺฉติ, โส เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโปฯ อถ วา เตหิ ‘‘อมฺเห ทานิ, ภนฺเต, ปชหถ น อิจฺฉถา’’ติ วุตฺเต โส ปจฺเจกพุทฺโธ ‘‘น ปุตฺตมิจฺเฉยฺย กุโต สหาย’’นฺติ วตฺวา อตฺตโน ยถาวุตฺเตนตฺเถน เอกจริยาย คุณํ ทิสฺวา ปมุทิโต ปีติโสมนสฺสชาโต อิมํ อุทานํ อุทาเนสิ – ‘‘เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติฯ เอวํ วตฺวา เปกฺขมานสฺเสว มหาชนสฺส อากาเส อุปฺปติตฺวา คนฺธมาทนํ อคมาสิฯ

คนฺธมาทโน นาม หิมวติ จูฬกาฬปพฺพตํ, มหากาฬปพฺพตํ, นาคปลิเวฐนํ, จนฺทคพฺภํ, สูริยคพฺภํ, สุวณฺณปสฺสํ, หิมวนฺตปพฺพตนฺติ สตฺต ปพฺพเต อติกฺกมฺม โหติฯ ตตฺถ นนฺทมูลกํ นาม ปพฺภารํ ปจฺเจกพุทฺธานํ วสโนกาโสฯ ติสฺโส จ คุหาโย – สุวณฺณคุหา, มณิคุหา, รชตคุหาติฯ ตตฺถ มณิคุหาทฺวาเร มญฺชูสโก นาม รุกฺโข โยชนํ อุพฺเพเธน, โยชนํ วิตฺถาเรนฯ โส ยตฺตกานิ อุทเก วา ถเล วา ปุปฺผานิ, สพฺพานิ ตานิ ปุปฺผยติ วิเสเสน ปจฺเจกพุทฺธาคมนทิวเสฯ ตสฺสูปริโต สพฺพรตนมาโฬ โหติฯ ตตฺถ สมฺมชฺชนกวาโต กจวรํ ฉฑฺเฑติ, สมกรณวาโต สพฺพรตนมยํ วาลิกํ สมํ กโรติ, สิญฺจนกวาโต อโนตตฺตทหโต อาเนตฺวา อุทกํ สิญฺจติ, สุคนฺธกรณวาโต หิมวนฺตโต สพฺเพสํ คนฺธรุกฺขานํ คนฺเธ อาเนติ, โอจินกวาโต ปุปฺผานิ โอจินิตฺวา ปาเตติ, สนฺถรกวาโต สพฺพตฺถ สนฺถรติฯ สทา ปญฺญตฺตาเนว เจตฺถ อาสนานิ โหนฺติ, เยสุ ปจฺเจกพุทฺธุปฺปาททิวเส อุโปสถทิวเส จ สพฺพปจฺเจกพุทฺธา สนฺนิปติตฺวา นิสีทนฺติฯ อยํ ตตฺถ ปกติฯ อภิสมฺพุทฺธ-ปจฺเจกพุทฺโธ ตตฺถ คนฺตฺวา ปญฺญตฺตาสเน นิสีทติฯ ตโต สเจ ตสฺมิํ กาเล อญฺเญปิ ปจฺเจกพุทฺธา สํวิชฺชนฺติ, เตปิ ตงฺขณํ สนฺนิปติตฺวา ปญฺญตฺตาสเนสุ นิสีทนฺติฯ นิสีทิตฺวา จ กิญฺจิเทว สมาปตฺติํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐหนฺติ, ตโต สงฺฆตฺเถโร อธุนาคตปจฺเจกพุทฺธํ สพฺเพสํ อนุโมทนตฺถาย ‘‘กถมธิคต’’นฺติ กมฺมฏฺฐานํ ปุจฺฉติฯ ตทาปิ โส ตเมว อตฺตโน อุทานพฺยากรณคาถํ ภาสติฯ

ปุน ภควาปิ อายสฺมตา อานนฺเทน ปุฏฺโฐ ตเมว คาถํ ภาสติ, อานนฺโท จ สงฺคีติยนฺติ เอวเมเกกา คาถา ปจฺเจกสมฺโพธิอภิสมฺพุทฺธฏฺฐาเน, มญฺชูสกมาเฬ , อานนฺเทน ปุจฺฉิตกาเล, สงฺคีติยนฺติ จตุกฺขตฺตุํ ภาสิตา โหตีติฯ

ปฐมคาถาวณฺณนา สมตฺตาฯ

[36] สํสคฺคชาตสฺสาติ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปจฺเจกโพธิสตฺโต กสฺสปสฺส ภควโต สาสเน วีสติ วสฺสสหสฺสานิ ปุริมนเยเนว สมณธมฺมํ กโรนฺโต กสิณปริกมฺมํ กตฺวา, ปฐมชฺฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา, นามรูปํ ววตฺถเปตฺวา, ลกฺขณสมฺมสนํ กตฺวา, อริยมคฺคํ อนธิคมฺม พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺติฯ โส ตโต จุโต พาราณสิรญฺโญ อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิมฺหิ อุปฺปชฺชิตฺวา ปุริมนเยเนว วฑฺฒมาโน ยโต ปภุติ ‘‘อยํ อิตฺถี อยํ ปุริโส’’ติ วิเสสํ อญฺญาสิ, ตตุปาทาย อิตฺถีนํ หตฺเถ น รมติ, อุจฺฉาทนนฺหาปนมณฺฑนาทิมตฺตมฺปิ น สหติฯ ตํ ปุริสา เอว โปเสนฺติ, ถญฺญปายนกาเล ธาติโย กญฺจุกํ ปฏิมุญฺจิตฺวา ปุริสเวเสน ถญฺญํ ปาเยนฺติฯ โส อิตฺถีนํ คนฺธํ ฆายิตฺวา สทฺทํ วา สุตฺวา โรทติ, วิญฺญุตํ ปตฺโตปิ อิตฺถิโย ปสฺสิตุํ น อิจฺฉติ, เตน ตํ อนิตฺถิคนฺโธตฺเวว สญฺชานิํสุฯ

ตสฺมิํ โสฬสวสฺสุทฺเทสิเก ชาเต ราชา ‘‘กุลวํสํ สณฺฐเปสฺสามี’’ติ นานากุเลหิ ตสฺส อนุรูปา กญฺญาโย อาเนตฺวา อญฺญตรํ อมจฺจํ อาณาเปสิ ‘‘กุมารํ รมาเปหี’’ติฯ อมจฺโจ อุปาเยน ตํ รมาเปตุกาโม ตสฺส อวิทูเร สาณิปาการํ ปริกฺขิปาเปตฺวา นาฏกานิ ปโยชาเปสิฯ กุมาโร คีตวาทิตสทฺทํ สุตฺวา – ‘‘กสฺเสโส สทฺโท’’ติ อาหฯ อมจฺโจ ‘‘ตเวโส, เทว, นาฏกิตฺถีนํ สทฺโท, ปุญฺญวนฺตานํ อีทิสานิ นาฏกานิ โหนฺติ, อภิรม, เทว, มหาปุญฺโญสิ ตฺว’’นฺติ อาหฯ กุมาโร อมจฺจํ ทณฺเฑน ตาฬาเปตฺวา นิกฺกฑฺฒาเปสิฯ โส รญฺโญ อาโรเจสิฯ ราชา กุมารสฺส มาตรา สห คนฺตฺวา, กุมารํ ขมาเปตฺวา, ปุน อมจฺจํ อปฺเปสิฯ กุมาโร เตหิ อตินิปฺปีฬิยมาโน เสฏฺฐสุวณฺณํ ทตฺวา สุวณฺณกาเร อาณาเปสิ – ‘‘สุนฺทรํ อิตฺถิรูปํ กโรถา’’ติฯ เต วิสฺสกมฺมุนา นิมฺมิตสทิสํ สพฺพาลงฺการวิภูสิตํ อิตฺถิรูปํ กตฺวา ทสฺเสสุํฯ กุมาโร ทิสฺวา วิมฺหเยน สีสํ จาเลตฺวา มาตาปิตูนํ เปเสสิ ‘‘ยทิ อีทิสิํ อิตฺถิํ ลภิสฺสามิ, คณฺหิสฺสามี’’ติฯ

มาตาปิตโร ‘‘อมฺหากํ ปุตฺโต มหาปุญฺโญ, อวสฺสํ เตน สห กตปุญฺญา กาจิ ทาริกา โลเก อุปฺปนฺนา ภวิสฺสตี’’ติ ตํ สุวณฺณรูปํ รถํ อาโรเปตฺวา อมจฺจานํ อปฺเปสุํ ‘‘คจฺฉถ, อีทิสิํ ทาริกํ คเวสถา’’ติฯ เต คเหตฺวา โสฬส มหาชนปเท วิจรนฺตา ตํ ตํ คามํ คนฺตฺวา อุทกติตฺถาทีสุ ยตฺถ ยตฺถ ชนสมูหํ ปสฺสนฺติ, ตตฺถ ตตฺถ เทวตํ วิย สุวณฺณรูปํ ฐเปตฺวา นานาปุปฺผวตฺถาลงฺกาเรหิ ปูชํ กตฺวา, วิตานํ พนฺธิตฺวา, เอกมนฺตํ ติฏฺฐนฺติ – ‘‘ยทิ เกนจิ เอวรูปา ทิฏฺฐปุพฺพา ภวิสฺสติ, โส กถํ สมุฏฺฐาเปสฺสตี’’ติ? เอเตนุปาเยน อญฺญตฺร มทฺทรฏฺฐา สพฺเพ ชนปเท อาหิณฺฑิตฺวา ตํ ‘‘ขุทฺทกรฏฺฐ’’นฺติ อวมญฺญมานา ตตฺถ ปฐมํ อคนฺตฺวา นิวตฺติํสุฯ

ตโต เนสํ อโหสิ ‘‘มทฺทรฏฺฐมฺปิ ตาว คจฺฉาม, มา โน พาราณสิํ ปวิฏฺเฐปิ ราชา ปุน ปาเหสี’’ติ มทฺทรฏฺเฐ สาคลนครํ อคมํสุฯ สาคลนคเร จ มทฺทโว นาม ราชาฯ ตสฺส ธีตา โสฬสวสฺสุทฺเทสิกา อภิรูปา โหติฯ ตสฺสา วณฺณทาสิโย นฺหาโนทกตฺถาย ติตฺถํ คตาฯ ตตฺถ อมจฺเจหิ ฐปิตํ ตํ สุวณฺณรูปํ ทูรโตว ทิสฺวา ‘‘อมฺเห อุทกตฺถาย เปเสตฺวา ราชปุตฺตี สยเมว อาคตา’’ติ ภณนฺติโย สมีปํ คนฺตฺวา ‘‘นายํ สามินี, อมฺหากํ สามินี อิโต อภิรูปตรา’’ติ อาหํสุฯ อมจฺจา ตํ สุตฺวา ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา อนุรูเปน นเยน ทาริกํ ยาจิํสุ, โสปิ อทาสิฯ ตโต พาราณสิรญฺโญ ปาเหสุํ ‘‘ลทฺธา ทาริกา, สามํ อาคจฺฉิสฺสติ, อุทาหุ อมฺเหว อาเนมา’’ติ? โส จ ‘‘มยิ อาคจฺฉนฺเต ชนปทปีฬา ภวิสฺสติ, ตุมฺเหว อาเนถา’’ติ เปเสสิฯ

อมจฺจา ทาริกํ คเหตฺวา นครา นิกฺขมิตฺวา กุมารสฺส ปาเหสุํ – ‘‘ลทฺธา สุวณฺณรูปสทิสี ทาริกา’’ติฯ กุมาโร สุตฺวาว ราเคน อภิภูโต ปฐมชฺฌานา ปริหายิฯ โส ทูตปรมฺปรํ เปเสสิ ‘‘สีฆํ อาเนถ, สีฆํ อาเนถา’’ติฯ เต สพฺพตฺถ เอกรตฺติวาเสเนว พาราณสิํ ปตฺวา พหินคเร ฐิตา รญฺโญ ปาเหสุํ – ‘‘อชฺช ปวิสิตพฺพํ, โน’’ติ? ราชา ‘‘เสฏฺฐกุลา อานีตา ทาริกา, มงฺคลกิริยํ กตฺวา มหาสกฺกาเรน ปเวเสสฺสาม, อุยฺยานํ ตาว นํ เนถา’’ติ อาณาเปสิฯ เต ตถา อกํสุฯ

สา อจฺจนฺตสุขุมาลา ยานุคฺฆาเตน อุพฺพาฬฺหา อทฺธานปริสฺสเมน อุปฺปนฺนวาตโรคา มิลาตมาลา วิย หุตฺวา รตฺติํเยว กาลมกาสิฯ อมจฺจา ‘‘สกฺการา ปริภฏฺฐมฺหา’’ติ ปริเทวิํสุฯ ราชา จ นาครา จ ‘‘กุลวํโส วินฏฺโฐ’’ติ ปริเทวิํสุฯ นคเร มหาโกลาหลํ อโหสิฯ กุมารสฺส สุตมตฺเตเยว มหาโสโก อุทปาทิฯ ตโต กุมาโร โสกสฺส มูลํ ขณิตุมารทฺโธฯ โส จินฺเตสิ – ‘‘อยํ โสโก นาม น อชาตสฺส โหติ, ชาตสฺส ปน โหติ, ตสฺมา ชาติํ ปฏิจฺจ โสโก’’ติฯ ‘‘ชาติ ปน กิํ ปฏิจฺจา’’ติ? ตโต ‘‘ภวํ ปฏิจฺจ ชาตี’’ติ เอวํ ปุพฺพภาวนานุภาเวน โยนิโส มนสิกโรนฺโต อนุโลมปฏิโลมปฏิจฺจสมุปฺปาทํ ทิสฺวา สงฺขาเร สมฺมสนฺโต ตตฺเถว นิสินฺโน ปจฺเจกโพธิํ สจฺฉากาสิฯ ตํ มคฺคผลสุเขน สุขิตํ สนฺตินฺทฺริยํ สนฺตมานสํ นิสินฺนํ ทิสฺวา, ปณิปาตํ กตฺวา, อมจฺจา อาหํสุ – ‘‘มา โสจิ, เทว, มหนฺโต ชมฺพุทีโป, อญฺญํ ตโต สุนฺทรตรํ อาเนสฺสามา’’ติฯ โส อาห – ‘‘นาหํ โสจโก, นิสฺโสโก ปจฺเจกพุทฺโธ อห’’นฺติฯ อิโต ปรํ สพฺพํ ปุริมคาถาสทิสเมว ฐเปตฺวา คาถาวณฺณนํฯ

คาถาวณฺณนายํ ปน สํสคฺคชาตสฺสาติ ชาตสํสคฺคสฺสฯ ตตฺถ ทสฺสน, สวน, กาย, สมุลฺลปน, สมฺโภคสํสคฺควเสน ปญฺจวิโธ สํสคฺโคฯ ตตฺถ อญฺญมญฺญํ ทิสฺวา จกฺขุวิญฺญาณวีถิวเสน อุปฺปนฺนราโค ทสฺสนสํสคฺโค นามฯ ตตฺถ สีหฬทีเป กาฬทีฆวาปีคาเม ปิณฺฑาย จรนฺตํ กลฺยาณวิหารวาสีทีฆภาณกทหรภิกฺขุํ ทิสฺวา ปฏิพทฺธจิตฺตา เกนจิ อุปาเยน ตํ อลภิตฺวา, กาลกตา กุฏุมฺพิยธีตา, ตสฺสา นิวาสนโจฬขณฺฑํ ทิสฺวา ‘‘เอวรูปวตฺถธารินิยา นาม สทฺธิํ สํวาสํ นาลตฺถ’’นฺติ หทยํ ผาเลตฺวา กาลกโตฯ โส เอว จ ทหโร นิทสฺสนํฯ

ปเรหิ ปน กถิยมานํ รูปาทิสมฺปตฺติํ อตฺตนา วา หสิตลปิตคีตสทฺทํ สุตฺวา โสตวิญฺญาณวีถิวเสน อุปฺปนฺโน ราโค สวนสํสคฺโค นามฯ ตตฺราปิ คิริคามวาสีกมฺมารธีตาย ปญฺจหิ กุมารีหิ สทฺธิํ ปทุมสฺสรํ คนฺตฺวา, นฺหตฺวา มาลํ อาโรเปตฺวา, อุจฺจาสทฺเทน คายนฺติยา อากาเสน คจฺฉนฺโต สทฺทํ สุตฺวา กามราเคน วิเสสา ปริหายิตฺวา อนยพฺยสนํ ปตฺโต ปญฺจคฺคฬเลณวาสี ติสฺสทหโร นิทสฺสนํฯ

อญฺญมญฺญํ องฺคปรามสเนน อุปฺปนฺนราโค กายสํสคฺโค นามฯ ธมฺมคายนทหรภิกฺขุ เจตฺถ นิทสฺสนํฯ

มหาวิหาเร กิร ทหรภิกฺขุ ธมฺมํ ภาสติ ฯ ตตฺถ มหาชเน อาคเต ราชาปิ อคมาสิ สทฺธิํ อนฺเตปุเรนฯ ตโต ราชธีตาย ตสฺส รูปญฺจ สทฺทญฺจ อาคมฺม พลวราโค อุปฺปนฺโน, ตสฺส จ ทหรสฺสาปิฯ ตํ ทิสฺวา ราชา สลฺลกฺเขตฺวา สาณิปากาเรน ปริกฺขิปาเปสิฯ เต อญฺญมญฺญํ ปรามสิตฺวา อาลิงฺคิํสุฯ ปุน สาณิปาการํ อปเนตฺวา ปสฺสนฺตา ทฺเวปิ กาลกเตเยว อทฺทสํสูติฯ

อญฺญมญฺญํ อาลปนสมุลฺลปเน อุปฺปนฺโน ราโค ปน สมุลฺลปนสํสคฺโค นามฯ ภิกฺขุภิกฺขุนีหิ สทฺธิํ ปริโภคกรเณ อุปฺปนฺนราโค สมฺโภคสํสคฺโค นามฯ ทฺวีสุปิ เจเตสุ ปาราชิกปฺปตฺโต ภิกฺขุ จ ภิกฺขุนี จ นิทสฺสนํฯ มริจิวฏฺฏินามมหาวิหารมเห กิร ทุฏฺฐคามณิ อภยมหาราชา มหาทานํ ปฏิยาเทตฺวา อุภโตสงฺฆํ ปริวิสติฯ ตตฺถ อุณฺหยาคุยา ทินฺนาย สงฺฆนวกสามเณรี อนาธารกสฺส สงฺฆนวกสามเณรสฺส ทนฺตวลยํ ทตฺวา สมุลฺลาปํ อกาสิฯ เต อุโภปิ อุปสมฺปชฺชิตฺวา สฏฺฐิวสฺสา หุตฺวา ปรตีรํ คตา อญฺญมญฺญํ สมุลฺลาเปน ปุพฺพสญฺญํ ปฏิลภิตฺวา ตาวเทว ชาตสิเนหา สิกฺขาปทํ วีติกฺกมิตฺวา ปาราชิกา อเหสุนฺติฯ

เอวํ ปญฺจวิเธ สํสคฺเค เยน เกนจิ สํสคฺเคน ชาตสํสคฺคสฺส ภวติ สฺเนโห, ปุริมราคปจฺจยา พลวราโค อุปฺปชฺชติฯ ตโต สฺเนหนฺวยํ ทุกฺขมิทํ ปโหติ ตเมว สฺเนหํ อนุคจฺฉนฺตํ สนฺทิฏฺฐิกสมฺปรายิกโสกปริเทวาทินานปฺปการกํ ทุกฺขมิทํ ปโหติ, นิพฺพตฺตติ, ภวติ, ชายติฯ อปเร ปน ‘‘อารมฺมเณ จิตฺตสฺส โวสฺสคฺโค สํสคฺโค’’ติ ภณนฺติฯ ตโต สฺเนโห, สฺเนหา ทุกฺขมิทนฺติฯ

เอวมตฺถปฺปเภทํ อิมํ อฑฺฒคาถํ วตฺวา โส ปจฺเจกพุทฺโธ อาห – ‘‘สฺวาหํ ยมิทํ สฺเนหนฺวยํ โสกาทิทุกฺขํ ปโหติ, ตสฺส ทุกฺขสฺส มูลํ ขนนฺโต ปจฺเจกสมฺโพธิมธิคโต’’ติฯ เอวํ วุตฺเต เต อมจฺจา อาหํสุ – ‘‘อมฺเหหิ ทานิ, ภนฺเต, กิํ กาตพฺพ’’นฺติ? ตโต โส อาห – ‘‘ตุมฺเห วา อญฺเญ วา โย อิมมฺหา ทุกฺขา มุจฺจิตุกาโม, โส สพฺโพปิ อาทีนวํ สฺเนหชํ เปกฺขมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติฯ เอตฺถ จ ยํ ‘‘สฺเนหนฺวยํ ทุกฺขมิทํ ปโหตี’’ติ วุตฺตํ ‘‘ตเทว สนฺธาย อาทีนวํ สฺเนหชํ เปกฺขมาโน’’ติ อิทํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ อถ วา ยถาวุตฺเตน สํสคฺเคน สํสคฺคชาตสฺส ภวติ สฺเนโห, สฺเนหนฺวยํ ทุกฺขมิทํ ปโหติ, เอตํ ยถาภูตํ อาทีนวํ สฺเนหชํ เปกฺขมาโน อหํ อธิคโตติฯ

เอวํ อภิสมฺพนฺธิตฺวา จตุตฺถปาโท ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว อุทานวเสน วุตฺโตปิ เวทิตพฺโพฯ ตโต ปรํ สพฺพํ ปุริมคาถาย วุตฺตสทิสเมวาติฯ

สํสคฺคคาถาวณฺณนา สมตฺตาฯ

[37] มิตฺเต สุหชฺเชติ กา อุปฺปตฺติ? อยํ ปจฺเจกโพธิสตฺโต ปุริมคาถาย วุตฺตนเยเนว อุปฺปชฺชิตฺวา พาราณสิยํ รชฺชํ กาเรนฺโต ปฐมํ ฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา ‘‘กิํ สมณธมฺโม วโร, รชฺชํ วร’’นฺติ วีมํสิตฺวา จตุนฺนํ อมจฺจานํ หตฺเถ รชฺชํ นิยฺยาเตตฺวา สมณธมฺมํ กโรติฯ อมจฺจา ‘‘ธมฺเมน สเมน กโรถา’’ติ วุตฺตาปิ ลญฺชํ คเหตฺวา อธมฺเมน กโรนฺติฯ เต ลญฺชํ คเหตฺวา สามิเก ปราเชนฺตา เอกทา อญฺญตรํ ราชวลฺลภํ ปราเชสุํฯ โส รญฺโญ ภตฺตหารเกน สทฺธิํ ปวิสิตฺวา สพฺพํ อาโรเจสิฯ ราชา ทุติยทิวเส สยํ วินิจฺฉยฏฺฐานํ อคมาสิฯ ตโต มหาชนกายา – ‘‘อมจฺจา สามิเก อสามิเก กโรนฺตี’’ติ มหาสทฺทํ กโรนฺตา มหายุทฺธํ วิย อกํสุฯ อถ ราชา วินิจฺฉยฏฺฐานา วุฏฺฐาย ปาสาทํ อภิรุหิตฺวา สมาปตฺติํ อปฺเปตุํ นิสินฺโน เตน สทฺเทน วิกฺขิตฺตจิตฺโต น สกฺโกติ อปฺเปตุํฯ โส ‘‘กิํ เม รชฺเชน, สมณธมฺโม วโร’’ติ รชฺชสุขํ ปหาย ปุน สมาปตฺติํ นิพฺพตฺเตตฺวา ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว วิปสฺสนฺโต ปจฺเจกสมฺโพธิํ สจฺฉากาสิฯ กมฺมฏฺฐานญฺจ ปุจฺฉิโต อิมํ คาถํ อภาสิ –

‘‘มิตฺเต สุหชฺเช อนุกมฺปมาโน, หาเปติ อตฺถํ ปฏิพทฺธจิตฺโต;

เอตํ ภยํ สนฺถเว เปกฺขมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติฯ

ตตฺถ เมตฺตายนวเสน มิตฺตาฯ สุหทยภาเวน สุหชฺชาฯ เกจิ หิ เอกนฺตหิตกามตาย มิตฺตาว โหนฺติ, น สุหชฺชาฯ เกจิ คมนาคมนฏฺฐานนิสชฺชาสมุลฺลาปาทีสุ หทยสุขชนเนน สุหชฺชาว โหนฺติ, น มิตฺตาฯ เกจิ ตทุภยวเสน สุหชฺชา เจว มิตฺตา จฯ เต ทุวิธา โหนฺติ – อคาริยา อนคาริยา จฯ ตตฺถ อคาริยา ติวิธา โหนฺติ – อุปกาโร, สมานสุขทุกฺโข, อนุกมฺปโกติฯ อนคาริยา วิเสเสน อตฺถกฺขายิโน เอวฯ เต จตูหิ องฺเคหิ สมนฺนาคตา โหนฺติฯ ยถาห –

‘‘จตูหิ โข, คหปติปุตฺต, ฐาเนหิ อุปกาโร มิตฺโต สุหโท เวทิตพฺโพ – ปมตฺตํ รกฺขติ, ปมตฺตสฺส สาปเตยฺยํ รกฺขติ, ภีตสฺส สรณํ โหติ, อุปฺปนฺเนสุ กิจฺจกรณีเยสุ ตทฺทิคุณํ โภคํ อนุปฺปเทติ’’ (ที. นิ. 3.261)ฯ

ตถา –

‘‘จตูหิ โข, คหปติปุตฺต, ฐาเนหิ สมานสุขทุกฺโข มิตฺโต สุหโท เวทิตพฺโพ – คุยฺหมสฺส อาจิกฺขติ, คุยฺหมสฺส ปริคูหติ, อาปทาสุ น วิชหติ, ชีวิตมฺปิสฺส อตฺถาย ปริจฺจตฺตํ โหติ’’ (ที. นิ. 3.262)ฯ

ตถา –

‘‘จตูหิ โข, คหปติปุตฺต, ฐาเนหิ อนุกมฺปโก มิตฺโต สุหโท เวทิตพฺโพ – อภเวนสฺส น นนฺทติ, ภเวนสฺส นนฺทติ, อวณฺณํ ภณมานํ นิวาเรติ, วณฺณํ ภณมานํ ปสํสติ’’ (ที. นิ. 3.264)ฯ

ตถา –

‘‘จตูหิ โข, คหปติปุตฺต, ฐาเนหิ อตฺถกฺขายี มิตฺโต สุหโท เวทิตพฺโพ – ปาปา นิวาเรติ, กลฺยาเณ นิเวเสติ, อสฺสุตํ สาเวติ, สคฺคสฺส มคฺคํ อาจิกฺขตี’’ติ (ที. นิ. 3.263)ฯ

เตสฺวิธ อคาริยา อธิปฺเปตาฯ อตฺถโต ปน สพฺเพปิ ยุชฺชนฺติฯ เต มิตฺเต สุหชฺเชฯ อนุกมฺปมาโนติ อนุทยมาโนฯ เตสํ สุขํ อุปสํหริตุกาโม ทุกฺขํ อปหริตุกาโม จฯ

หาเปติ อตฺถนฺติ ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกปรมตฺถวเสน ติวิธํ, ตถา อตฺตตฺถปรตฺถอุภยตฺถวเสนาปิ ติวิธํฯ อตฺถํ ลทฺธวินาสเนน อลทฺธานุปฺปาทเนนาติ ทฺวิธาปิ หาเปติ วินาเสติฯ ปฏิพทฺธจิตฺโตติ ‘‘อหํ อิมํ วินา น ชีวามิ, เอส เม คติ, เอส เม ปรายณ’’นฺติ เอวํ อตฺตานํ นีเจ ฐาเน ฐเปนฺโตปิ ปฏิพทฺธจิตฺโต โหติฯ ‘‘อิเม มํ วินา น ชีวนฺติ, อหํ เตสํ คติ, เตสํ ปรายณ’’นฺติ เอวํ อตฺตานํ อุจฺเจ ฐาเน ฐเปนฺโตปิ ปฏิพทฺธจิตฺโต โหติฯ อิธ ปน เอวํ ปฏิพทฺธจิตฺโต อธิปฺเปโตฯ เอตํ ภยนฺติ เอตํ อตฺถหาปนภยํ, อตฺตโน สมาปตฺติหานิํ สนฺธาย วุตฺตํฯ

สนฺถเวติ ติวิโธ สนฺถโว – ตณฺหาทิฏฺฐิมิตฺตสนฺถววเสนฯ ตตฺถ อฏฺฐสตปฺปเภทาปิ ตณฺหา ตณฺหาสนฺถโว, ทฺวาสฏฺฐิเภทาปิ ทิฏฺฐิ ทิฏฺฐิสนฺถโว, ปฏิพทฺธจิตฺตตาย มิตฺตานุกมฺปนา มิตฺตสนฺถโวฯ โส อิธาธิปฺเปโตฯ เตน หิสฺส สมาปตฺติ ปริหีนาฯ เตนาห – ‘‘เอตํ ภยํ สนฺถเว เปกฺขมาโน อหมธิคโต’’ติฯ เสสํ วุตฺตสทิสเมวาติ เวทิตพฺพนฺติฯ

มิตฺตสุหชฺชคาถาวณฺณนา สมตฺตาฯ

[38] วํโส วิสาโลติ กา อุปฺปตฺติ? ปุพฺเพ กิร กสฺสปสฺส ภควโต สาสเน ตโย ปจฺเจกโพธิสตฺตา ปพฺพชิตฺวา วีสติ วสฺสสหสฺสานิ คตปจฺจาคตวตฺตํ ปูเรตฺวา เทวโลเก อุปฺปนฺนาฯ ตโต จวิตฺวา เตสํ เชฏฺฐโก พาราณสิราชกุเล นิพฺพตฺโต, อิตเร ปจฺจนฺตราชกุเลสุฯ เต อุโภปิ กมฺมฏฺฐานํ อุคฺคณฺหิตฺวา, รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา, อนุกฺกเมน ปจฺเจกพุทฺธา หุตฺวา, นนฺทมูลกปพฺภาเร วสนฺตา เอกทิวสํ สมาปตฺติโต วุฏฺฐาย ‘‘มยํ กิํ กมฺมํ กตฺวา อิมํ โลกุตฺตรสุขํ อนุปฺปตฺตา’’ติ อาวชฺเชตฺวา ปจฺจเวกฺขมานา กสฺสปพุทฺธกาเล อตฺตโน จริยํ อทฺทสํสุฯ ตโต ‘‘ตติโย กุหิ’’นฺติ อาวชฺเชนฺตา พาราณสิยํ รชฺชํ กาเรนฺตํ ทิสฺวา ตสฺส คุเณ สริตฺวา ‘‘โส ปกติยาว อปฺปิจฺฉตาทิคุณสมนฺนาคโต อโหสิ, อมฺหากญฺเญว โอวาทโก วตฺตา วจนกฺขโม ปาปครหี, หนฺท, นํ อารมฺมณํ ทสฺเสตฺวา โมเจสฺสามา’’ติ โอกาสํ คเวสนฺตา ตํ เอกทิวสํ สพฺพาลงฺการวิภูสิตํ อุยฺยานํ คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา อากาเสนาคนฺตฺวา อุยฺยานทฺวาเร เวฬุคุมฺพมูเล อฏฺฐํสุฯ มหาชโน อติตฺโต ราชทสฺสเนน ราชานํ โอโลเกติฯ ตโต ราชา ‘‘อตฺถิ นุ โข โกจิ มม ทสฺสเน อพฺยาวโฏ’’ติ โอโลเกนฺโต ปจฺเจกพุทฺเธ อทฺทกฺขิฯ สห ทสฺสเนเนว จสฺส เตสุ สิเนโห อุปฺปชฺชิฯ

โส หตฺถิกฺขนฺธา โอรุยฺห สนฺเตน อุปจาเรน เต อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘ภนฺเต, กิํ นามา ตุมฺเห’’ติ ปุจฺฉิฯ เต อาหํสุ ‘‘มยํ, มหาราช, อสชฺชมานา นามา’’ติฯ ‘‘ภนฺเต, ‘อสชฺชมานา’ติ เอตสฺส โก อตฺโถ’’ติ? ‘‘อลคฺคนตฺโถ, มหาราชา’’ติฯ

ตโต ตํ เวฬุคุมฺพํ ทสฺเสนฺตา อาหํสุ – ‘‘เสยฺยถาปิ, มหาราช, อิมํ เวฬุคุมฺพํ สพฺพโส มูลขนฺธสาขานุสาขาหิ สํสิพฺพิตฺวา ฐิตํ อสิหตฺโถ ปุริโส มูเล เฉตฺวา อาวิญฺฉนฺโต น สกฺกุเณยฺย อุทฺธริตุํ , เอวเมว ตฺวํ อนฺโต จ พหิ จ ชฏาย ชฏิโต อาสตฺตวิสตฺโต ตตฺถ ลคฺโคฯ เสยฺยถาปิ วา ปนสฺส เวมชฺฌคโตปิ อยํ วํสกฬีโร อสญฺชาตสาขตฺตา เกนจิ อลคฺโค ฐิโต, สกฺกา จ ปน อคฺเค วา มูเล วา เฉตฺวา อุทฺธริตุํ, เอวเมว มยํ กตฺถจิ อสชฺชมานา สพฺพทิสา คจฺฉามา’’ติ ตาวเทว จตุตฺถชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา ปสฺสโต เอว รญฺโญ อากาเสน นนฺทมูลกปพฺภารํ อคมํสุฯ ตโต ราชา จินฺเตสิ – ‘‘กทา นุ โข อหมฺปิ เอวํ อสชฺชมาโน ภเวยฺย’’นฺติ ตตฺเถว นิสีทิตฺวา วิปสฺสนฺโต ปจฺเจกโพธิํ สจฺฉากาสิฯ ปุริมนเยเนว กมฺมฏฺฐานํ ปุจฺฉิโต อิมํ คาถํ อภาสิ –

‘‘วํโส วิสาโลว ยถา วิสตฺโต, ปุตฺเตสุ ทาเรสุ จ ยา อเปกฺขา;

วํสกฺกฬีโรว อสชฺชมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติฯ

ตตฺถ วํโสติ เวฬุฯ วิสาโลติ วิตฺถิณฺโณฯ จกาโร อวธารณตฺโถ, เอวกาโร วา อยํ, สนฺธิวเสเนตฺถ เอกาโร นฏฺโฐฯ ตสฺส ปรปเทน สมฺพนฺโธ, ตํ ปจฺฉา โยเชสฺสามฯ ยถาติ ปฏิภาเคฯ วิสตฺโตติ ลคฺโค, ชฏิโต สํสิพฺพิโตฯ ปุตฺเตสุ ทาเรสุ จาติ ปุตฺตธีตุภริยาสุฯ ยา อเปกฺขาติ ยา ตณฺหา โย สฺเนโหฯ วํสกฺกฬีโรว อสชฺชมาโนติ วํสกฬีโร วิย อลคฺคมาโนฯ กิํ วุตฺตํ โหติ? ยถา วํโส วิสาโล วิสตฺโต เอว โหติ, ปุตฺเตสุ ทาเรสุ จ ยา อเปกฺขา, สาปิ เอวํ ตานิ วตฺถูนิ สํสิพฺพิตฺวา ฐิตตฺตา วิสตฺตา เอวฯ สฺวาหํ ตาย อเปกฺขาย อเปกฺขวา วิสาโล วํโส วิย วิสตฺโตติ เอวํ อเปกฺขาย อาทีนวํ ทิสฺวา ตํ อเปกฺขํ มคฺคญาเณน ฉินฺทนฺโต อยํ วํสกฬีโรว รูปาทีสุ วา โลภาทีสุ วา กามภวาทีสุ วา ทิฏฺฐาทีสุ วา ตณฺหามานทิฏฺฐิวเสน อสชฺชมาโน ปจฺเจกโพธิํ อธิคโตติฯ เสสํ ปุริมนเยเนว เวทิตพฺพนฺติฯ

วํสกฬีรคาถาวณฺณนา สมตฺตาฯ

[39] มิโค อรญฺญมฺหีติ กา อุปฺปตฺติ? เอโก กิร ภิกฺขุ กสฺสปสฺส ภควโต สาสเน โยคาวจโร กาลํ กตฺวา, พาราณสิยํ เสฏฺฐิกุเล อุปฺปนฺโน อฑฺเฒ มหทฺธเน มหาโภเค, โส สุภโค อโหสิฯ ตโต ปรทาริโก หุตฺวา ตตฺถ กาลกโต นิรเย นิพฺพตฺโต ตตฺถ ปจฺจิตฺวา วิปากาวเสเสน เสฏฺฐิภริยาย กุจฺฉิมฺหิ อิตฺถิปฏิสนฺธิํ อคฺคเหสิฯ นิรยโต อาคตานํ คตฺตานิ อุณฺหานิ โหนฺติฯ เตน เสฏฺฐิภริยา ฑยฺหมาเนน อุทเรน กิจฺเฉน กสิเรน ตํ คพฺภํ ธาเรตฺวา กาเลน ทาริกํ วิชายิฯ สา ชาตทิวสโต ปภุติ มาตาปิตูนํ เสสพนฺธุปริชนานญฺจ เทสฺสา อโหสิฯ วยปฺปตฺตา จ ยมฺหิ กุเล ทินฺนา, ตตฺถาปิ สามิกสสฺสุสสุรานํ เทสฺสาว อโหสิ อปฺปิยา อมนาปาฯ อถ นกฺขตฺเต โฆสิเต เสฏฺฐิปุตฺโต ตาย สทฺธิํ กีฬิตุํ อนิจฺฉนฺโต เวสิํ อาเนตฺวา กีฬติฯ สา ตํ ทาสีนํ สนฺติกา สุตฺวา เสฏฺฐิปุตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา นานปฺปกาเรหิ อนุนยิตฺวา อาห – ‘‘อยฺยปุตฺต, อิตฺถี นาม สเจปิ ทสนฺนํ ราชูนํ กนิฏฺฐา โหติ, จกฺกวตฺติโน วา ธีตา, ตถาปิ สามิกสฺส เปสนกรา โหติฯ สามิเก อนาลปนฺเต สูเล อาโรปิตา วิย ทุกฺขํ ปฏิสํเวเทติฯ สเจ อหํ อนุคฺคหารหา, อนุคฺคเหตพฺพาฯ โน เจ, วิสฺสชฺเชตพฺพา, อตฺตโน ญาติกุลํ คมิสฺสามี’’ติฯ เสฏฺฐิปุตฺโต – ‘‘โหตุ, ภทฺเท, มา โสจิ, กีฬนสชฺชา โหหิ, นกฺขตฺตํ กีฬิสฺสามา’’ติ อาหฯ เสฏฺฐิธีตา ตาวตเกนปิ สลฺลาปมตฺเตน อุสฺสาหชาตา ‘‘สฺเว นกฺขตฺตํ กีฬิสฺสามี’’ติ พหุํ ขชฺชโภชฺชํ ปฏิยาเทติฯ เสฏฺฐิปุตฺโต ทุติยทิวเส อนาโรเจตฺวาว กีฬนฏฺฐานํ คโตฯ สา ‘‘อิทานิ เปเสสฺสติ, อิทานิ เปเสสฺสตี’’ติ มคฺคํ โอโลเกนฺตี นิสินฺนา อุสฺสูรํ ทิสฺวา มนุสฺเส เปเสสิฯ เต ปจฺจาคนฺตฺวา ‘‘เสฏฺฐิปุตฺโต คโต’’ติ อาโรเจสุํฯ สา สพฺพํ ตํ ปฏิยาทิตํ อาทาย ยานํ อภิรุหิตฺวา อุยฺยานํ คนฺตุํ อารทฺธาฯ

อถ นนฺทมูลกปพฺภาเร ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ สตฺตเม ทิวเส นิโรธา วุฏฺฐาย อโนตตฺเต มุขํ โธวิตฺวา นาคลตาทนฺตโปณํ ขาทิตฺวา ‘‘กตฺถ อชฺช ภิกฺขํ จริสฺสามี’’ติ อาวชฺเชนฺโต ตํ เสฏฺฐิธีตรํ ทิสฺวา ‘‘อิมิสฺสา มยิ สกฺการํ กริตฺวา ตํ กมฺมํ ปริกฺขยํ คมิสฺสตี’’ติ ญตฺวา ปพฺภารสมีเป สฏฺฐิโยชนํ มโนสิลาตลํ, ตตฺถ ฐตฺวา นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย อภิญฺญาปาทกชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา อากาเสนาคนฺตฺวา ตสฺสา ปฏิปเถ โอรุยฺห พาราณสีภิมุโข อคมาสิฯ ตํ ทิสฺวา ทาสิโย เสฏฺฐิธีตาย อาโรเจสุํฯ สา ยานา โอรุยฺห สกฺกจฺจํ วนฺทิตฺวา, ปตฺตํ คเหตฺวา, สพฺพรสสมฺปนฺเนน ขาทนียโภชนีเยน ปูเรตฺวา, ปทุมปุปฺเผน ปฏิจฺฉาเทตฺวา เหฏฺฐาปิ ปทุมปุปฺผํ กตฺวา, ปุปฺผกลาปํ หตฺเถน คเหตฺวา, ปจฺเจกพุทฺธํ อุปสงฺกมิตฺวา, ตสฺส หตฺเถ ปตฺตํ ทตฺวา, วนฺทิตฺวา, ปุปฺผกลาปหตฺถา ปตฺเถสิ ‘‘ภนฺเต, ยถา อิทํ ปุปฺผํ, เอวาหํ ยตฺถ ยตฺถ อุปฺปชฺชามิ, ตตฺถ ตตฺถ มหาชนสฺส ปิยา ภเวยฺยํ มนาปา’’ติฯ เอวํ ปตฺเถตฺวา ทุติยํ ปตฺเถสิ ‘‘ภนฺเต, ทุกฺโข คพฺภวาโส, ตํ อนุปคมฺม ปทุมปุปฺเผ เอวํ ปฏิสนฺธิ ภเวยฺยา’’ติฯ ตติยมฺปิ ปตฺเถสิ ‘‘ภนฺเต, ชิคุจฺฉนีโย มาตุคาโม, จกฺกวตฺติธีตาปิ ปรวสํ คจฺฉติ, ตสฺมา อหํ อิตฺถิภาวํ อนุปคมฺม ปุริโส ภเวยฺย’’นฺติฯ จตุตฺถมฺปิ ปตฺเถสิ ‘‘ภนฺเต, อิมํ สํสารทุกฺขํ อติกฺกมฺม ปริโยสาเน ตุมฺเหหิ ปตฺตํ อมตํ ปาปุเณยฺย’’นฺติฯ

เอวํ จตุโร ปณิธโย กตฺวา, ตํ ปทุมปุปฺผกลาปํ ปูเชตฺวา, ปจฺเจกพุทฺธสฺส ปญฺจปติฏฺฐิเตน วนฺทิตฺวา ‘‘ปุปฺผสทิโส เอว เม คนฺโธ เจว วณฺโณ จ โหตู’’ติ อิมํ ปญฺจมํ ปณิธิํ อกาสิฯ ตโต ปจฺเจกพุทฺโธ ปตฺตํ ปุปฺผกลาปญฺจ คเหตฺวา อากาเส ฐตฺวา –

‘‘อิจฺฉิตํ ปตฺถิตํ ตุยฺหํ, ขิปฺปเมว สมิชฺฌตุ;

สพฺเพ ปูเรนฺตุ สงฺกปฺปา, จนฺโท ปนฺนรโส ยถา’’ติฯ –

อิมาย คาถาย เสฏฺฐิธีตาย อนุโมทนํ กตฺวา ‘‘เสฏฺฐิธีตา มํ คจฺฉนฺตํ ปสฺสตู’’ติ อธิฏฺฐหิตฺวา นนฺทมูลกปพฺภารํ อคมาสิฯ เสฏฺฐิธีตาย ตํ ทิสฺวา มหตี ปีติ อุปฺปนฺนาฯ ภวนฺตเร กตํ อกุสลกมฺมํ อโนกาสตาย ปริกฺขีณํ, จิญฺจมฺพิลโธตตมฺพภาชนมิว สุทฺธา ชาตาฯ ตาวเทว จสฺสา ปติกุเล ญาติกุเล จ สพฺโพ ชโน ตุฏฺโฐ ‘‘กิํ กโรมา’’ติ ปิยวจนานิ ปณฺณาการานิ จ เปเสสิฯ เสฏฺฐิปุตฺโต มนุสฺเส เปเสสิ ‘‘สีฆํ สีฆํ อาเนถ เสฏฺฐิธีตรํ, อหํ วิสฺสริตฺวา อุยฺยานํ อาคโต’’ติฯ ตโต ปภุติ จ นํ อุเร วิลิตฺตจนฺทนํ วิย อามุตฺตมุตฺตาหารํ วิย ปุปฺผมาลํ วิย จ ปิยายนฺโต ปริหริฯ

สา ตตฺถ ยาวตายุกํ อิสฺสริยโภคสุขํ อนุภวิตฺวา กาลํ กตฺวา ปุริสภาเวน เทวโลเก ปทุมปุปฺเผ อุปฺปชฺชิฯ โส เทวปุตฺโต คจฺฉนฺโตปิ ปทุมปุปฺผคพฺเภเยว คจฺฉติ, ติฏฺฐนฺโตปิ, นิสีทนฺโตปิ, สยนฺโตปิ ปทุมคพฺเภเยว สยติฯ มหาปทุมเทวปุตฺโตติ จสฺส นามํ อกํสุฯ เอวํ โส เตน อิทฺธานุภาเวน อนุโลมปฏิโลมํ ฉเทวโลเก เอว สํสรติฯ

เตน จ สมเยน พาราณสิรญฺโญ วีสติ อิตฺถิสหสฺสานิ โหนฺติฯ ราชา เอกิสฺสาปิ กุจฺฉิยํ ปุตฺตํ น ลภติฯ อมจฺจา ราชานํ วิญฺญาเปสุํ ‘‘เทว, กุลวํสานุปาลโก ปุตฺโต อิจฺฉิตพฺโพ, อตฺรเช อวิชฺชมาเน เขตฺรโชปิ กุลวํสธโร โหตี’’ติฯ ราชา ‘‘ฐเปตฺวา มเหสิํ อวเสสา นาฏกิตฺถิโย สตฺตาหํ ธมฺมนาฏกํ กโรถา’’ติ ยถากามํ พหิ จราเปสิ, ตถาปิ ปุตฺตํ นาลตฺถฯ ปุน อมจฺจา อาหํสุ – ‘‘มหาราช, มเหสี นาม ปุญฺเญน จ ปญฺญาย จ สพฺพิตฺถีนํ อคฺคา, อปฺเปว นาม เทโว มเหสิยาปิ กุจฺฉิสฺมิํ ปุตฺตํ ลเภยฺยา’’ติฯ ราชา มเหสิยา เอตมตฺถํ อาโรเจสิฯ สา อาห – ‘‘มหาราช, ยา อิตฺถี สจฺจวาทินี สีลวตี, สา ปุตฺตํ ลเภยฺย, หิโรตฺตปฺปรหิตาย กุโต ปุตฺโต’’ติ ปาสาทํ อภิรุหิตฺวา ปญฺจ สีลานิ สมาทิยิตฺวา ปุนปฺปุนํ อนุมชฺชติฯ สีลวติยา ราชธีตาย ปญฺจ สีลานิ อนุมชฺชนฺติยา ปุตฺตปตฺถนาจิตฺเต อุปฺปนฺนมตฺเต สกฺกสฺส อาสนํ สนฺตปฺปิฯ

อถ สกฺโก อาสนตาปการณํ อาวชฺเชนฺโต เอตมตฺถํ วิทิตฺวา ‘‘สีลวติยา ราชธีตาย ปุตฺตวรํ เทมี’’ติ อากาเสนาคนฺตฺวา เทวิยา สมฺมุเข ฐตฺวา ‘‘กิํ ปตฺเถสิ เทวี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘ปุตฺตํ, มหาราชา’’ติฯ ‘‘ทมฺมิ เต, เทวิ, ปุตฺตํ, มา จินฺตยี’’ติ วตฺวา เทวโลกํ คนฺตฺวา ‘‘อตฺถิ นุ โข เอตฺถ ขีณายุโก’’ติ อาวชฺเชนฺโต ‘‘อยํ มหาปทุโม อุปริเทวโลเก อุปฺปชฺชิตุํ อิโต จวตี’’ติ ญตฺวา ตสฺส วิมานํ คนฺตฺวา ‘‘ตาต มหาปทุม, มนุสฺสโลกํ คจฺฉาหี’’ติ ยาจิฯ โส อาห – ‘‘มหาราช, มา เอวํ ภณิ, เชคุจฺโฉ มนุสฺสโลโก’’ติฯ ‘‘ตาต, ตฺวํ มนุสฺสโลเก ปุญฺญํ กตฺวา อิธูปปนฺโน, ตตฺเถว ฐตฺวา ปารมิโย ปูเรตพฺพา, คจฺฉ, ตาตา’’ติฯ ‘‘ทุกฺโข, มหาราช, คพฺภวาโส, น สกฺโกมิ ตตฺถ วสิตุ’’นฺติฯ

‘‘กิํ เต, ตาต, คพฺภวาเสน, ตถา หิ ตฺวํ กมฺมมกาสิ, ยถา ปทุมคพฺเภเยว นิพฺพตฺติสฺสสิ, คจฺฉ, ตาตา’’ติ ปุนปฺปุนํ วุจฺจมาโน อธิวาเสสิฯ

ตโต มหาปทุโม เทวโลกา จวิตฺวา พาราณสิรญฺโญ อุยฺยาเน สิลาปฏฺฏโปกฺขรณิยํ ปทุมคพฺเภ นิพฺพตฺโตฯ ตญฺจ รตฺติํ มเหสี ปจฺจูสสมเย สุปินนฺเตน วีสติอิตฺถิสหสฺสปริวุตา อุยฺยานํ คนฺตฺวา สิลาปฏฺฏโปกฺขรณิยํ ปทุมสฺสเร ปุตฺตํ ลทฺธา วิย อโหสิฯ สา ปภาตาย รตฺติยา สีลานิ รกฺขมานา ตเถว ตตฺถ คนฺตฺวา เอกํ ปทุมปุปฺผํ อทฺทสฯ ตํ เนว ตีเร โหติ น คมฺภีเรฯ สห ทสฺสเนเนว จสฺสา ตตฺถ ปุตฺตสิเนโห อุปฺปชฺชิฯ สา สามํเยว ปวิสิตฺวา ตํ ปุปฺผํ อคฺคเหสิฯ ปุปฺเผ คหิตมตฺเตเยว ปตฺตานิ วิกสิํสุฯ ตตฺถ ตฏฺฏเก อาสิตฺตสุวณฺณปฏิมํ วิย ทารกํ อทฺทสฯ ทิสฺวาว ‘‘ปุตฺโต เม ลทฺโธ’’ติ สทฺทํ นิจฺฉาเรสิฯ มหาชโน สาธุการสหสฺสานิ มุญฺจิ, รญฺโญ จ เปเสสิฯ ราชา สุตฺวา ‘‘กตฺถ ลทฺโธ’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ลทฺโธกาสญฺจ สุตฺวา ‘‘อุยฺยานญฺจ โปกฺขรณิยํ ปทุมญฺจ อมฺหากญฺเญว เขตฺตํ, ตสฺมา อมฺหากํ เขตฺเต ชาตตฺตา เขตฺรโช นามายํ ปุตฺโต’’ติ วตฺวา นครํ ปเวเสตฺวา วีสติสหสฺสอิตฺถิโย ธาติกิจฺจํ การาเปสิฯ ยา ยา กุมารสฺส รุจิํ ญตฺวา ปตฺถิตปตฺถิตํ ขาทนียํ ขาทาเปติ, สา สา สหสฺสํ ลภติฯ สกลพาราณสี จลิตา, สพฺโพ ชโน กุมารสฺส ปณฺณาการสหสฺสานิ เปเสสิฯ กุมาโร ตํ ตํ อติเนตฺวา ‘‘อิมํ ขาท, อิมํ ภุญฺชา’’ติ วุจฺจมาโน โภชเนน อุพฺพาฬฺโห อุกฺกณฺฐิโต หุตฺวา, โคปุรทฺวารํ คนฺตฺวา, ลาขาคุฬเกน กีฬติฯ

ตทา อญฺญตโร ปจฺเจกพุทฺโธ พาราณสิํ นิสฺสาย อิสิปตเน วสติฯ โส กาลสฺเสว วุฏฺฐาย เสนาสนวตฺตสรีรปริกมฺมมนสิการาทีนิ สพฺพกิจฺจานิ กตฺวา, ปฏิสลฺลานา วุฏฺฐิโต ‘‘อชฺช กตฺถ ภิกฺขํ คเหสฺสามี’’ติ อาวชฺเชนฺโต กุมารสฺส สมฺปตฺติํ ทิสฺวา ‘‘เอส ปุพฺเพ กิํ กมฺมํ กรี’’ติ วีมํสนฺโต ‘‘มาทิสสฺส ปิณฺฑปาตํ ทตฺวา, จตสฺโส ปตฺถนา ปตฺเถสิ ตตฺถ ติสฺโส สิทฺธา, เอกา ตาว น สิชฺฌติ, ตสฺส อุปาเยน อารมฺมณํ ทสฺเสมี’’ติ ภิกฺขาจริยวเสน กุมารสฺส สนฺติกํ อคมาสิฯ กุมาโร ตํ ทิสฺวา ‘‘สมณ, มา อิธ อาคจฺฉิ, อิเม หิ ตมฺปิ ‘อิทํ ขาท, อิทํ ภุญฺชา’ติ วเทยฺยุ’’นฺติ อาหฯ

โส เอกวจเนเนว ตโต นิวตฺติตฺวา อตฺตโน เสนาสนํ ปาวิสิฯ กุมาโร ปริชนํ อาห – ‘‘อยํ สมโณ มยา วุตฺตมตฺโตว นิวตฺโต, กุทฺโธ, นุ, โข มมา’’ติฯ ตโต เตหิ ‘‘ปพฺพชิตา นาม, เทว, น โกธปรายณา โหนฺติ, ปเรน ปสนฺนมเนน ยํ ทินฺนํ โหติ, เตน ยาเปนฺตี’’ติ วุจฺจมาโนปิ ‘‘กุทฺโธ เอว มมายํ สมโณ, ขมาเปสฺสามิ น’’นฺติ มาตาปิตูนํ อาโรเจตฺวา หตฺถิํ อภิรุหิตฺวา, มหตา ราชานุภาเวน อิสิปตนํ คนฺตฺวา, มิคยูถํ ทิสฺวา, ปุจฺฉิ ‘‘กิํ นาม เอเต’’ติ? ‘‘เอเต, สามิ, มิคา นามา’’ติฯ เอเตสํ ‘‘อิมํ ขาทถ, อิมํ ภุญฺชถ, อิมํ สายถา’’ติ วตฺวา ปฏิชคฺคนฺตา อตฺถีติฯ นตฺถิ สามิ, ยตฺถ ติโณทกํ สุลภํ, ตตฺถ วสนฺตีติฯ

กุมาโร ‘‘ยถา อิเม อรกฺขิยมานาว ยตฺถ อิจฺฉนฺติ, ตตฺถ วสนฺติ, กทา นุ, โข, อหมฺปิ เอวํ วเสยฺย’’นฺติ เอตมารมฺมณํ อคฺคเหสิฯ ปจฺเจกพุทฺโธปิ ตสฺส อาคมนํ ญตฺวา เสนาสนมคฺคญฺจ จงฺกมญฺจ สมฺมชฺชิตฺวา, มฏฺฐํ กตฺวา, เอกทฺวิกฺขตฺตุํ จงฺกมิตฺวา, ปทนิกฺเขปํ ทสฺเสตฺวา, ทิวาวิหาโรกาสญฺจ ปณฺณสาลญฺจ สมฺมชฺชิตฺวา, มฏฺฐํ กตฺวา, ปวิสนปทนิกฺเขปํ ทสฺเสตฺวา, นิกฺขมนปทนิกฺเขปํ อทสฺเสตฺวา, อญฺญตฺร อคมาสิฯ กุมาโร ตตฺถ คนฺตฺวา ตํ ปเทสํ สมฺมชฺชิตฺวา มฏฺฐํ กตํ ทิสฺวา ‘‘วสติ มญฺเญ เอตฺถ โส ปจฺเจกพุทฺโธ’’ติ ปริชเนน ภาสิตํ สุตฺวา อาห – ‘‘ปาโตปิ โส สมโณ กุทฺโธ, อิทานิ หตฺถิอสฺสาทีหิ อตฺตโน โอกาสํ อกฺกนฺตํ ทิสฺวา, สุฏฺฐุตรํ กุชฺเฌยฺย, อิเธว ตุมฺเห ติฏฺฐถา’’ติ หตฺถิกฺขนฺธา โอรุยฺห เอกโกว เสนาสนํ ปวิฏฺโฐ วตฺตสีเสน สุสมฺมฏฺโฐกาเส ปทนิกฺเขปํ ทิสฺวา, ‘‘อยํ สมโณ เอตฺถ จงฺกมนฺโต น วณิชฺชาทิกมฺมํ จินฺเตสิ, อทฺธา อตฺตโน หิตเมว จินฺเตสิ มญฺเญ’’ติ ปสนฺนมานโส จงฺกมํ อารุหิตฺวา, ทูรีกตปุถุวิตกฺโก คนฺตฺวา, ปาสาณผลเก นิสีทิตฺวา, สญฺชาตเอกคฺโค หุตฺวา, ปณฺณสาลํ ปวิสิตฺวา, วิปสฺสนฺโต ปจฺเจกโพธิญาณํ อธิคนฺตฺวา, ปุริมนเยเนว ปุโรหิเตน กมฺมฏฺฐาเน ปุจฺฉิเต คคนตเล นิสินฺโน อิมํ คาถมาห –

‘‘มิโค อรญฺญมฺหิ ยถา อพทฺโธ, เยนิจฺฉกํ คจฺฉติ โคจราย;

วิญฺญู นโร เสริตํ เปกฺขมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติฯ

ตตฺถ มิโคติ ทฺเว มิคา เอณีมิโค, ปสทมิโค จาติฯ อปิจ สพฺเพสํ อารญฺญิกานํ จตุปฺปทานเมตํ อธิวจนํฯ อิธ ปน ปสทมิโค อธิปฺเปโตฯ อรญฺญมฺหีติ คามญฺจ คามูปจารญฺจ ฐเปตฺวา อวเสสํ อรญฺญํ, อิธํ ปน อุยฺยานมธิปฺเปตํ, ตสฺมา อุยฺยานมฺหีติ วุตฺตํ โหติฯ ยถาติ ปฏิภาเคฯ อพทฺโธติ รชฺชุพนฺธนาทีหิ อพทฺโธ, เอเตน วิสฺสตฺถจริยํ ทีเปติฯ เยนิจฺฉกํ คจฺฉติ โคจรายติ เยน เยน ทิสาภาเคน คนฺตุมิจฺฉติ, เตน เตน ทิสาภาเคน โคจราย คจฺฉติฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ ภควตา –

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, อารญฺญโก มิโค อรญฺเญ ปวเน จรมาโน วิสฺสตฺโถ คจฺฉติ, วิสฺสตฺโถ ติฏฺฐติ, วิสฺสตฺโถ นิสีทติ, วิสฺสตฺโถ เสยฺยํ กปฺเปติฯ ตํ กิสฺส เหตุ? อนาปาถคโต, ภิกฺขเว, ลุทฺทสฺส; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป.… ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อนฺธมกาสิ มารํ อปทํ, วธิตฺวา มารจกฺขุํ อทสฺสนํ คโต ปาปิมโต’’ติ (ม. นิ. 1.287; จูฬนิ. ขคฺควิสาณสุตฺตนิทฺเทส 125) วิตฺถาโรฯ

วิญฺญู นโรติ ปณฺฑิตปุริโสฯ เสริตนฺติ สจฺฉนฺทวุตฺติตํ อปรายตฺตตํฯ เปกฺขมาโนติ ปญฺญาจกฺขุนา โอโลกยมาโนฯ อถ วา ธมฺมเสริตํ ปุคฺคลเสริตญฺจฯ โลกุตฺตรธมฺมา หิ กิเลสวสํ อคมนโต เสริโน เตหิ สมนฺนาคตา ปุคฺคลา จ, เตสํ ภาวนิทฺเทโส เสริตาฯ ตํ เปกฺขมาโนติฯ กิํ วุตฺตํ โหติ? ‘‘ยถา มิโค อรญฺญมฺหิ อพทฺโธ เยนิจฺฉกํ คจฺฉติ โคจราย, กทา นุ โข อหมฺปิ เอวํ คจฺเฉยฺย’’นฺติ อิติ เม ตุมฺเหหิ อิโต จิโต จ ปริวาเรตฺวา ฐิเตหิ พทฺธสฺส เยนิจฺฉกํ คนฺตุํ อลภนฺตสฺส ตสฺมิํ เยนิจฺฉกคมนาภาเวน เยนิจฺฉกคมเน จานิสํสํ ทิสฺวา อนุกฺกเมน สมถวิปสฺสนา ปาริปูริํ อคมํสุฯ ตโต ปจฺเจกโพธิํ อธิคโตมฺหิฯ ตสฺมา อญฺโญปิ วิญฺญู ปณฺฑิโต นโร เสริตํ เปกฺขมาโน เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโปติฯ เสสํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติฯ

มิคอรญฺญคาถาวณฺณนา สมตฺตาฯ

[40] อามนฺตนา โหตีติ กา อุปฺปตฺติ? อตีเต กิร เอกวชฺชิกพฺรหฺมทตฺโต นาม ราชา อโหสิ มุทุกชาติโกฯ ยทา อมจฺจา เตน สห ยุตฺตํ วา อยุตฺตํ วา มนฺเตตุกามา โหนฺติ, ตทา นํ ปาฏิเยกฺกํ ปาฏิเยกฺกํ เอกมนฺตํ เนนฺติฯ ตํ เอกทิวสํ ทิวาเสยฺยํ อุปคตํ อญฺญตโร อมจฺโจ ‘‘เทว, มม โสตพฺพํ อตฺถี’’ติ เอกมนฺตํ คมนํ ยาจิฯ โส อุฏฺฐาย อคมาสิฯ ปุน เอโก มหาอุปฏฺฐาเน นิสินฺนํ วรํ ยาจิ, เอโก หตฺถิกฺขนฺเธ, เอโก อสฺสปิฏฺฐิยํ , เอโก สุวณฺณรเถ, เอโก สิวิกาย นิสีทิตฺวา อุยฺยานํ คจฺฉนฺตํ ยาจิฯ ราชา ตโต โอโรหิตฺวา เอกมนฺตํ อคมาสิฯ อปโร ชนปทจาริกํ คจฺฉนฺตํ ยาจิ, ตสฺสาปิ วจนํ สุตฺวา หตฺถิโต โอรุยฺห เอกมนฺตํ อคมาสิฯ เอวํ โส เตหิ นิพฺพินฺโน หุตฺวา ปพฺพชิฯ อมจฺจา อิสฺสริเยน วฑฺฒนฺติฯ เตสุ เอโก คนฺตฺวา ราชานํ อาห – ‘‘อมุกํ, มหาราช, ชนปทํ มยฺหํ เทหี’’ติฯ ราชา ‘‘ตํ อิตฺถนฺนาโม ภุญฺชตี’’ติ ภณติฯ โส รญฺโญ วจนํ อนาทิยิตฺวา ‘‘คจฺฉามหํ ตํ ชนปทํ คเหตฺวา ภุญฺชามี’’ติ ตตฺถ คนฺตฺวา, กลหํ กตฺวา, ปุน อุโภปิ รญฺโญ สนฺติกํ อาคนฺตฺวา, อญฺญมญฺญสฺส โทสํ อาโรเจนฺติฯ

ราชา ‘‘น สกฺกา อิเม โตเสตุ’’นฺติ เตสํ โลเภ อาทีนวํ ทิสฺวา วิปสฺสนฺโต ปจฺเจกสมฺโพธิํ สจฺฉากาสิฯ โส ปุริมนเยเนว อิมํ อุทานคาถํ อภาสิ –

‘‘อามนฺตนา โหติ สหายมชฺเฌ, วาเส ฐาเน คมเน จาริกาย;

อนภิชฺฌิตํ เสริตํ เปกฺขมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติฯ

ตสฺสตฺโถ – สหายมชฺเฌ ฐิตสฺส ทิวาเสยฺยสงฺขาเต วาเส จ, มหาอุปฏฺฐานสงฺขาเต ฐาเน จ, อุยฺยานคมนสงฺขาเต คมเน จ, ชนปทจาริกสงฺขาตาย จาริกาย จ ‘‘อิทํ เม สุณ, อิทํ เม เทหี’’ติอาทินา นเยน ตถา ตถา อามนฺตนา โหติ, ตสฺมา อหํ ตตฺถ นิพฺพิชฺชิตฺวา ยายํ อริยชนเสวิตา อเนกานิสํสา เอกนฺตสุขา, เอวํ สนฺเตปิ โลภาภิภูเตหิ สพฺพกาปุริเสหิ อนภิชฺฌิตา อนภิปตฺถิตา ปพฺพชฺชา, ตํ อนภิชฺฌิตํ ปเรสํ อวสวตฺตเนน ธมฺมปุคฺคลวเสน จ เสริตํ เปกฺขมาโน วิปสฺสนํ อารภิตฺวา อนุกฺกเมน ปจฺเจกสมฺโพธิํ อธิคโตมฺหีติฯ เสสํ วุตฺตนยเมวาติฯ

อามนฺตนาคาถาวณฺณนา สมตฺตาฯ

[41] ขิฑฺฑา รตีติ กา อุปฺปตฺติ? พาราณสิยํ เอกปุตฺตกพฺรหฺมทตฺโต นาม ราชา อโหสิฯ โส จสฺส เอกปุตฺตโก ปิโย อโหสิ มนาโป ปาณสโมฯ โส สพฺพิริยาปเถสุ ปุตฺตํ คเหตฺวาว วตฺตติฯ โส เอกทิวสํ อุยฺยานํ คจฺฉนฺโต ตํ ฐเปตฺวา คโตฯ กุมาโรปิ ตํ ทิวสํเยว อุปฺปนฺเนน พฺยาธินา มโตฯ อมจฺจา ‘‘ปุตฺตสิเนเหน รญฺโญ หทยมฺปิ ผเลยฺยา’’ติ อนาโรเจตฺวาว นํ ฌาเปสุํฯ ราชา อุยฺยาเน สุรามเทน มตฺโต ปุตฺตํ เนว สริ, ตถา ทุติยทิวเสปิ นฺหานโภชนเวลาสุฯ อถ ภุตฺตาวี นิสินฺโน สริตฺวา ‘‘ปุตฺตํ เม อาเนถา’’ติ อาหฯ ตสฺส อนุรูเปน วิธาเนน ตํ ปวตฺติํ อาโรเจสุํฯ ตโต โสกาภิภูโต นิสินฺโน เอวํ โยนิโส มนสากาสิ ‘‘อิมสฺมิํ สติ อิทํ โหติ, อิมสฺสุปฺปาทา อิทํ อุปฺปชฺชตี’’ติฯ โส เอวํ อนุกฺกเมน อนุโลมปฏิโลมํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ สมฺมสนฺโต ปจฺเจกโพธิํ สจฺฉากาสิฯ เสสํ สํสคฺคคาถาย วุตฺตสทิสเมว ฐเปตฺวา คาถายตฺถวณฺณนํฯ

อตฺถวณฺณนายํ ปน ขิฑฺฑาติ กีฬนาฯ สา ทุวิธา โหติ – กายิกา, วาจสิกา จฯ ตตฺถ กายิกา นาม หตฺถีหิปิ กีฬนฺติ, อสฺเสหิปิ, รเถหิปิ, ธนูหิปิ, ถรูหิปีติ เอวมาทิฯ วาจสิกา นาม คีตํ, สิโลกภณนํ, มุขเภรีติ เอวมาทิฯ รตีติ ปญฺจกามคุณรติฯ วิปุลนฺติ ยาว อฏฺฐิมิญฺชํ อาหจฺจ ฐาเนน สกลตฺตภาวพฺยาปกํฯ เสสํ ปากฏเมวฯ อนุสนฺธิโยชนาปิ เจตฺถ สํสคฺคคาถาย วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพา, ตโต ปรญฺจ สพฺพนฺติฯ

ขิฑฺฑารติคาถาวณฺณนา สมตฺตาฯ

[42] จาตุทฺทิโสติ กา อุปฺปตฺติ? ปุพฺเพ กิร กสฺสปสฺส ภควโต สาสเน ปญฺจ ปจฺเจกโพธิสตฺตา ปพฺพชิตฺวา วีสติ วสฺสสหสฺสานิ คตปจฺจาคตวตฺตํ ปูเรตฺวา เทวโลเก อุปฺปนฺนาฯ ตโต จวิตฺวา เตสํ เชฏฺฐโก พาราณสิยํ ราชา อโหสิ, เสสา ปากติกราชาโนฯ เต จตฺตาโรปิ กมฺมฏฺฐานํ อุคฺคณฺหิตฺวา, รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา, อนุกฺกเมน ปจฺเจกพุทฺธา หุตฺวา นนฺทมูลกปพฺภาเร วสนฺตา เอกทิวสํ สมาปตฺติโต วุฏฺฐาย วํสกฬีรคาถายํ วุตฺตนเยเนว อตฺตโน กมฺมญฺจ สหายญฺจ อาวชฺเชตฺวา ญตฺวา พาราณสิรญฺโญ อุปาเยน อารมฺมณํ ทสฺเสตุํ โอกาสํ คเวสนฺติฯ โส จ ราชา ติกฺขตฺตุํ รตฺติยา อุพฺพิชฺชติ, ภีโต วิสฺสรํ กโรติ, มหาตเล ธาวติฯ ปุโรหิเตน กาลสฺเสว วุฏฺฐาย สุขเสยฺยํ ปุจฺฉิโตปิ ‘‘กุโต เม, อาจริย, สุข’’นฺติ สพฺพํ ตํ ปวตฺติํ อาโรเจสิฯ ปุโรหิโตปิ ‘‘อยํ โรโค น สกฺกา เยน เกนจิ อุทฺธํวิเรจนาทินา เภสชฺชกมฺเมน วิเนตุํ , มยฺหํ ปน ขาทนูปาโย อุปฺปนฺโน’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘รชฺชหานิชีวิตนฺตรายาทีนํ ปุพฺพนิมิตฺตํ เอตํ มหาราชา’’ติ ราชานํ สุฏฺฐุตรํ อุพฺเพเชตฺวา ตสฺส วูปสมนตฺถํ ‘‘เอตฺตเก จ เอตฺตเก จ หตฺถิอสฺสรถาทโย หิรญฺญสุวณฺณญฺจ ทกฺขิณํ ทตฺวา ยญฺโญ ยชิตพฺโพ’’ติ ตํ ยญฺญยชเน สมาทเปสิฯ

ตโต ปจฺเจกพุทฺธา อเนกานิ ปาณสหสฺสานิ ยญฺญตฺถาย สมฺปิณฺฑิยมานานิ ทิสฺวา ‘‘เอตสฺมิํ กมฺเม กเต ทุพฺโพธเนยฺโย ภวิสฺสติ, หนฺท นํ ปฏิกจฺเจว คนฺตฺวา เปกฺขามา’’ติ วํสกฬีรคาถายํ วุตฺตนเยเนว อาคนฺตฺวา ปิณฺฑาย จรมานา ราชงฺคเณ ปฏิปาฏิยา อคมํสุฯ

ราชา สีหปญฺชเร ฐิโต ราชงฺคณํ โอโลกยมาโน เต อทฺทกฺขิ , สห ทสฺสเนเนว จสฺส สิเนโห อุปฺปชฺชิฯ ตโต เต ปกฺโกสาเปตฺวา อากาสตเล ปญฺญตฺตาสเน นิสีทาเปตฺวา สกฺกจฺจํ โภเชตฺวา กตภตฺตกิจฺเจ ‘‘เก ตุมฺเห’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘มยํ, มหาราช, จาตุทฺทิสา นามา’’ติฯ ‘‘ภนฺเต, จาตุทฺทิสาติ อิมสฺส โก อตฺโถ’’ติ? ‘‘จตูสุ ทิสาสุ กตฺถจิ กุโตจิ ภยํ วา จิตฺตุตฺราโส วา อมฺหากํ นตฺถิ, มหาราชา’’ติฯ ‘‘ภนฺเต, ตุมฺหากํ ตํ ภยํ กิํ การณา น โหตี’’ติ? ‘‘มยญฺหิ, มหาราช, เมตฺตํ ภาเวม, กรุณํ ภาเวม, มุทิตํ ภาเวม, อุเปกฺขํ ภาเวม, เตน โน ตํ ภยํ น โหตี’’ติ วตฺวา อุฏฺฐายาสนา อตฺตโน วสติํ อคมํสุฯ

ตโต ราชา จินฺเตสิ ‘‘อิเม สมณา เมตฺตาทิภาวนาย ภยํ น โหตีติ ภณนฺติ, พฺราหฺมณา ปน อเนกสหสฺสปาณวธํ วณฺณยนฺติ, เกสํ นุ โข วจนํ สจฺจ’’นฺติฯ อถสฺส เอตทโหสิ – ‘‘สมณา สุทฺเธน อสุทฺธํ โธวนฺติ, พฺราหฺมณา ปน อสุทฺเธน อสุทฺธํฯ น จ สกฺกา อสุทฺเธน อสุทฺธํ โธวิตุํ, ปพฺพชิตานํ เอว วจนํ สจฺจ’’นฺติฯ โส ‘‘สพฺเพ สตฺตา สุขิตา โหนฺตู’’ติอาทินา นเยน เมตฺตาทโย จตฺตาโรปิ พฺรหฺมวิหาเร ภาเวตฺวา หิตผรณจิตฺเตน อมจฺเจ อาณาเปสิ ‘‘สพฺเพ ปาเณ มุญฺจถ, สีตานิ ปานียานิ ปิวนฺตุ, หริตานิ ติณานิ ขาทนฺตุ, สีโต จ เนสํ วาโต อุปวายตู’’ติฯ เต ตถา อกํสุฯ

ตโต ราชา ‘‘กลฺยาณมิตฺตานํ วจเนเนว ปาปกมฺมโต มุตฺโตมฺหี’’ติ ตตฺเถว นิสินฺโน วิปสฺสิตฺวา ปจฺเจกสมฺโพธิํ สจฺฉากาสิฯ อมจฺเจหิ จ โภชนเวลายํ ‘‘ภุญฺช, มหาราช, กาโล’’ติ วุตฺเต ‘‘นาหํ ราชา’’ติ ปุริมนเยเนว สพฺพํ วตฺวา อิมํ อุทานพฺยากรณคาถํ อภาสิ –

‘‘จาตุทฺทิโส อปฺปฏิโฆ จ โหติ, สนฺตุสฺสมาโน อิตรีตเรน;

ปริสฺสยานํ สหิตา อฉมฺภี, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติฯ

ตตฺถ จาตุทฺทิโสติ จตูสุ ทิสาสุ ยถาสุขวิหารี, ‘‘เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรตี’’ติอาทินา (ที. นิ. 3.308; อ. นิ. 4.125; จูฬนิ. ขคฺควิสาณสุตฺตนิทฺเทส 128) วา นเยน พฺรหฺมวิหารภาวนาผริตา จตสฺโส ทิสา อสฺส สนฺตีติปิ จาตุทฺทิโสฯ

ตาสุ ทิสาสุ กตฺถจิ สตฺเต วา สงฺขาเร วา ภเยน น ปฏิหญฺญตีติ อปฺปฏิโฆฯ สนฺตุสฺสมาโนติ ทฺวาทสวิธสฺส สนฺโตสสฺสวเสน สนฺตุสฺสโก, อิตรีตเรนาติ อุจฺจาวเจน ปจฺจเยนฯ ปริสฺสยานํ สหิตา อฉมฺภีติ เอตฺถ ปริสฺสยนฺติ กายจิตฺตานิ, ปริหาเปนฺติ วา เตสํ สมฺปตฺติํ, ตานิ วา ปฏิจฺจ สยนฺตีติ ปริสฺสยา, พาหิรานํ สีหพฺยคฺฆาทีนํ อพฺภนฺตรานญฺจ กามจฺฉนฺทาทีนํ กายจิตฺตุปทฺทวานํ เอตํ อธิวจนํฯ เต ปริสฺสเย อธิวาสนขนฺติยา จ วีริยาทีหิ ธมฺเมหิ จ สหตีติ ปริสฺสยานํ สหิตาฯ ถทฺธภาวกรภยาภาเวน อฉมฺภีฯ กิํ วุตฺตํ โหติ? ยถา เต จตฺตาโร สมณา, เอวํ อิตรีตเรน ปจฺจเยน สนฺตุสฺสมาโน เอตฺถ ปฏิปตฺติปทฏฺฐาเน สนฺโตเส ฐิโต จตูสุ ทิสาสุ เมตฺตาทิภาวนาย จาตุทฺทิโส, สตฺตสงฺขาเรสุ ปฏิหนนภยาภาเวน อปฺปฏิโฆ จ โหติฯ โส จาตุทฺทิสตฺตา วุตฺตปฺปการานํ ปริสฺสยานํ สหิตา, อปฺปฏิฆตฺตา อฉมฺภี จ โหตีติ เอวํ ปฏิปตฺติคุณํ ทิสฺวา โยนิโส ปฏิปชฺชิตฺวา ปจฺเจกโพธิํ อธิคโตมฺหีติฯ อถ วา เต สมณา วิย สนฺตุสฺสมาโน อิตรีตเรน วุตฺตนเยเนว จาตุทฺทิโส โหตีติ ญตฺวา เอวํ จาตุทฺทิสภาวํ ปตฺถยนฺโต โยนิโส ปฏิปชฺชิตฺวา อธิคโตมฺหิฯ ตสฺมา อญฺโญปิ อีทิสํ ฐานํ ปตฺถยมาโน จาตุทฺทิสตาย ปริสฺสยานํ สหิตา อปฺปฏิฆตาย จ อฉมฺภี หุตฺวา เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโปติฯ เสสํ วุตฺตนยเมวาติฯ

จาตุทฺทิสคาถาวณฺณนา สมตฺตาฯ

[43] ทุสฺสงฺคหาติ กา อุปฺปตฺติ? พาราณสิรญฺโญ กิร อคฺคมเหสี กาลมกาสิฯ ตโต วีติวตฺเตสุ โสกทิวเสสุ เอกํ ทิวสํ อมจฺจา ‘‘ราชูนํ นาม เตสุ เตสุ กิจฺเจสุ อคฺคมเหสี อวสฺสํ อิจฺฉิตพฺพา, สาธุ, เทโว, อญฺญํ เทวิํ อาเนตู’’ติ ยาจิํสุฯ ราชา‘‘เตน หิ, ภเณ, ชานาถา’’ติ อาหฯ เต ปริเยสนฺตา สามนฺตรชฺเช ราชา มโตฯ ตสฺส เทวี รชฺชํ อนุสาสติฯ สา จ คพฺภินี โหติฯ อมจฺจา ‘‘อยํ รญฺโญ อนุรูปา’’ติ ญตฺวา ตํ ยาจิํสุฯ สา ‘‘คพฺภินี นาม มนุสฺสานํ อมนาปา โหติ, สเจ อาคเมถ, ยาว วิชายามิ, เอวํ โหตุ, โน เจ, อญฺญํ ปริเยสถา’’ติ อาหฯ เต รญฺโญปิ เอตมตฺถํ อาโรเจสุํฯ ราชา ‘‘คพฺภินีปิ โหตุ อาเนถา’’ติฯ เต อาเนสุํฯ ราชา ตํ อภิสิญฺจิตฺวา สพฺพํ มเหสีโภคํ อทาสิฯ

ตสฺสา ปริชนญฺจ นานาวิเธหิ ปณฺณากาเรหิ สงฺคณฺหาติฯ สา กาเลน ปุตฺตํ วิชายิฯ ตมฺปิ ราชา อตฺตโน ชาตปุตฺตมิว สพฺพิริยาปเถสุ องฺเก จ อุเร จ กตฺวา วิหรติฯ ตโต เทวิยา ปริชโน จินฺเตสิ ‘‘ราชา อติวิย สงฺคณฺหาติ กุมารํ, อติวิสฺสาสนิยานิ ราชหทยานิ, หนฺท นํ ปริเภเทมา’’ติฯ

ตโต กุมารํ – ‘‘ตฺวํ, ตาต, อมฺหากํ รญฺโญ ปุตฺโต, น อิมสฺส รญฺโญ, มา เอตฺถ วิสฺสาสํ อาปชฺชี’’ติ อาหํสุฯ อถ กุมาโร ‘‘เอหิ ปุตฺตา’’ติ รญฺญา วุจฺจมาโนปิ หตฺเถ คเหตฺวา อากฑฺฒิยมาโนปิ ปุพฺเพ วิย ราชานํ น อลฺลียติฯ ราชา ‘‘กิํ เอต’’นฺติ วีมํสนฺโต ตํ ปวตฺติํ ญตฺวา ‘‘อเร, เอเต มยา เอวํ สงฺคหิตาปิ ปฏิกูลวุตฺติโน เอวา’’ติ นิพฺพิชฺชิตฺวา รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิโตฯ ‘‘ราชา ปพฺพชิโต’’ติ อมจฺจปริชนาปิ พหู ปพฺพชิตา , ‘‘สปริชโน ราชา ปพฺพชิโต’’ติ มนุสฺสา ปณีเต ปจฺจเย อุปเนนฺติฯ ราชา ปณีเต ปจฺจเย ยถาวุฑฺฒํ ทาเปติฯ ตตฺถ เย สุนฺทรํ ลภนฺติ, เต ตุสฺสนฺติฯ อิตเร อุชฺฌายนฺติ ‘‘มยํ ปริเวณสมฺมชฺชนาทีนิ สพฺพกิจฺจานิ กโรนฺตา ลูขภตฺตํ ชิณฺณวตฺถญฺจ ลภามา’’ติฯ โส ตมฺปิ ญตฺวา ‘‘อเร, ยถาวุฑฺฒํ ทิยฺยมาเนปิ นาม อุชฺฌายนฺติ, อโห, อยํ ปริสา ทุสฺสงฺคหา’’ติ ปตฺตจีวรํ อาทาย เอโก อรญฺญํ ปวิสิตฺวา วิปสฺสนํ อารภิตฺวา ปจฺเจกโพธิํ สจฺฉากาสิฯ ตตฺถ อาคเตหิ จ กมฺมฏฺฐานํ ปุจฺฉิโต อิมํ คาถํ อภาสิ –

‘‘ทุสฺสงฺคหา ปพฺพชิตาปิ เอเก, อโถ คหฏฺฐา ฆรมาวสนฺตา;

อปฺโปสฺสุกฺโก ปรปุตฺเตสุ หุตฺวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติฯ

สา อตฺถโต ปากฏา เอวฯ อยํ ปน โยชนา – ทุสฺสงฺคหา ปพฺพชิตาปิ เอเก, เย อสนฺโตสาภิภูตา, ตถาวิธา เอว จ อโถ คหฏฺฐา ฆรมาวสนฺตาฯ เอตมหํ ทุสฺสงฺคหภาวํ ชิคุจฺฉนฺโต วิปสฺสนํ อารภิตฺวา ปจฺเจกโพธิํ อธิคโตมฺหีติฯ เสสํ ปุริมนเยเนว เวทิตพฺพนฺติฯ

ทุสฺสงฺคหคาถาวณฺณนา สมตฺตาฯ

[44] โอโรปยิตฺวาติ กา อุปฺปตฺติ? พาราณสิยํ กิร จาตุมาสิกพฺรหฺมทตฺโต นาม ราชา คิมฺหานํ ปฐเม มาเส อุยฺยานํ คโตฯ ตตฺถ รมณีเย ภูมิภาเค นีลฆนปตฺตสญฺฉนฺนํ โกวิฬารรุกฺขํ ทิสฺวา ‘‘โกวิฬารมูเล มม สยนํ ปญฺญาเปถา’’ติ วตฺวา อุยฺยาเน กีฬิตฺวา สายนฺหสมยํ ตตฺถ เสยฺยํ กปฺเปสิฯ ปุน คิมฺหานํ มชฺฌิเม มาเส อุยฺยานํ คโตฯ ตทา โกวิฬาโร ปุปฺผิโต โหติ, ตทาปิ ตเถว อกาสิฯ ปุน คิมฺหานํ ปจฺฉิเม มาเส คโตฯ ตทา โกวิฬาโร สญฺฉินฺนปตฺโต สุกฺขรุกฺโข วิย โหติฯ ตทาปิ โส อทิสฺวาว ตํ รุกฺขํ ปุพฺพปริจเยน ตตฺเถว เสยฺยํ อาณาเปสิฯ อมจฺจา ชานนฺตาปิ ‘‘รญฺญา อาณตฺต’’นฺติ ภเยน ตตฺถ สยนํ ปญฺญาเปสุํฯ โส อุยฺยาเน กีฬิตฺวา สายนฺหสมยํ ตตฺถ เสยฺยํ กปฺเปนฺโต ตํ รุกฺขํ ทิสฺวา ‘‘อเร, อยํ ปุพฺเพ สญฺฉนฺนปตฺโต มณิมโย วิย อภิรูปทสฺสโน อโหสิฯ ตโต มณิวณฺณสาขนฺตเร ฐปิตปวาฬงฺกุรสทิเสหิ ปุปฺเผหิ สสฺสิริกจารุทสฺสโน อโหสิฯ มุตฺตาทลสทิสวาลิกากิณฺโณ จสฺส เหฏฺฐา ภูมิภาโค พนฺธนา ปมุตฺตปุปฺผสญฺฉนฺโน รตฺตกมฺพลสนฺถโต วิย อโหสิฯ โส นามชฺช สุกฺขรุกฺโข วิย สาขามตฺตาวเสโส ฐิโตฯ ‘อโห, ชราย อุปหโต โกวิฬาโร’’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘อนุปาทินฺนมฺปิ ตาว ชรา หญฺญติ, กิมงฺค ปน อุปาทินฺน’’นฺติ อนิจฺจสญฺญํ ปฏิลภิฯ ตทนุสาเรเนว สพฺพสงฺขาเร ทุกฺขโต อนตฺตโต จ วิปสฺสนฺโต ‘‘อโห วตาหมฺปิ สญฺฉินฺนปตฺโต โกวิฬาโร วิย อเปตคิหิพฺยญฺชโน ภเวยฺย’’นฺติ ปตฺถยมาโน อนุปุพฺเพน ตสฺมิํ สยนตเล ทกฺขิเณน ปสฺเสน นิปนฺโนเยว ปจฺเจกโพธิํ สจฺฉากาสิฯ ตโต คมนกาเล อมจฺเจหิ ‘‘กาโล คนฺตุํ, มหาราชา’’ติ วุตฺเต ‘‘นาหํ ราชา’’ติอาทีนิ วตฺวา ปุริมนเยเนว อิมํ คาถํ อภาสิ –

‘‘โอโรปยิตฺวา คิหิพฺยญฺชนานิ, สญฺฉินฺนปตฺโต ยถา โกวิฬาโร;

เฉตฺวาน วีโร คิหิพนฺธนานิ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติฯ

ตตฺถ โอโรปยิตฺวาติ อปเนตฺวาฯ คิหิพฺยญฺชนานีติ เกสมสฺสุโอทาตวตฺถาลงฺการมาลาคนฺธวิเลปนอิตฺถิปุตฺตทาสิทาสาทีนิฯ

เอตานิ หิ คิหิภาวํ พฺยญฺชยนฺติ, ตสฺมา ‘‘คิหิพฺยญฺชนานี’’ติ วุจฺจนฺติฯ สญฺฉินฺนปตฺโตติ ปติตปตฺโตฯ เฉตฺวานาติ มคฺคญาเณน ฉินฺทิตฺวาฯ วีโรติ มคฺควีริยสมนฺนาคโตฯ คิหิพนฺธนานีติ กามพนฺธนานิฯ กามา หิ คิหีนํ พนฺธนานิฯ อยํ ตาว ปทตฺโถฯ

อยํ ปน อธิปฺปาโย – ‘‘อโห วตาหมฺปิ โอโรปยิตฺวา คิหิพฺยญฺชนานิ สญฺฉินฺนปตฺโต ยถา โกวิฬาโร ภเวยฺย’’นฺติ เอวญฺหิ จินฺตยมาโน วิปสฺสนํ อารภิตฺวา ปจฺเจกโพธิํ อธิคโตมฺหีติฯ เสสํ ปุริมนเยเนว เวทิตพฺพนฺติฯ

โกวิฬารคาถาวณฺณนา สมตฺตาฯ ปฐโม วคฺโค นิฏฺฐิโตฯ

[45-46] สเจ ลเภถาติ กา อุปฺปตฺติ? ปุพฺเพ กิร กสฺสปสฺส ภควโต สาสเน ทฺเว ปจฺเจกโพธิสตฺตา ปพฺพชิตฺวา วีสติ วสฺสสหสฺสานิ คตปจฺจาคตวตฺตํ ปูเรตฺวา เทวโลเก อุปฺปนฺนาฯ ตโต จวิตฺวา เตสํ เชฏฺฐโก พาราณสิรญฺโญ ปุตฺโต อโหสิ, กนิฏฺโฐ ปุโรหิตสฺส ปุตฺโต อโหสิฯ เต เอกทิวสํเยว ปฏิสนฺธิํ คเหตฺวา เอกทิวสเมว มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมิตฺวา สหปํสุกีฬิตสหายกา อเหสุํฯ ปุโรหิตปุตฺโต ปญฺญวา อโหสิฯ โส ราชปุตฺตํ อาห – ‘‘สมฺม, ตฺวํ ปิตุโน อจฺจเยน รชฺชํ ลภิสฺสสิ, อหํ ปุโรหิตฏฺฐานํ, สุสิกฺขิเตน จ สุขํ รชฺชํ อนุสาสิตุํ สกฺกา, เอหิ สิปฺปํ อุคฺคเหสฺสามา’’ติฯ ตโต อุโภปิ ปุพฺโพปจิตกมฺมา หุตฺวา คามนิคมาทีสุ ภิกฺขํ จรมานา ปจฺจนฺตชนปทคามํ คตาฯ ตญฺจ คามํ ปจฺเจกพุทฺธา ภิกฺขาจารเวลาย ปวิสนฺติฯ อถ มนุสฺสา ปจฺเจกพุทฺเธ ทิสฺวา อุสฺสาหชาตา อาสนานิ ปญฺญาเปนฺติ, ปณีตํ ขาทนียํ โภชนียํ อุปนาเมนฺติ, มาเนนฺติ, ปูเชนฺติฯ เตสํ เอตทโหสิ – ‘‘อมฺเหหิ สทิสา อุจฺจากุลิกา นาม นตฺถิ, อถ จ ปนิเม มนุสฺสา ยทิ อิจฺฉนฺติ, อมฺหากํ ภิกฺขํ เทนฺติ, ยทิ จ นิจฺฉนฺติ, น เทนฺติ, อิเมสํ ปน ปพฺพชิตานํ เอวรูปํ สกฺการํ กโรนฺติ, อทฺธา เอเต กิญฺจิ สิปฺปํ ชานนฺติ, หนฺท เนสํ สนฺติเก สิปฺปํ อุคฺคณฺหามา’’ติฯ

เต มนุสฺเสสุ ปฏิกฺกนฺเตสุ โอกาสํ ลภิตฺวา ‘‘ยํ, ภนฺเต, ตุมฺเห สิปฺปํ ชานาถ, ตํ อมฺเหปิ สิกฺขาเปถา’’ติ ยาจิํสุฯ ปจฺเจกพุทฺธา ‘‘น สกฺกา อปพฺพชิเตน สิกฺขิตุ’’นฺติ อาหํสุฯ เต ปพฺพชฺชํ ยาจิตฺวา ปพฺพชิํสุฯ ตโต เนสํ ปจฺเจกพุทฺธา ‘‘เอวํ โว นิวาเสตพฺพํ, เอวํ ปารุปิตพฺพ’’นฺติอาทินา นเยน อาภิสมาจาริกํ อาจิกฺขิตฺวา ‘‘อิมสฺส สิปฺปสฺส เอกีภาวาภิรติ นิปฺผตฺติ, ตสฺมา เอเกเนว นิสีทิตพฺพํ, เอเกน จงฺกมิตพฺพํ, ฐาตพฺพํ, สยิตพฺพ’’นฺติ ปาฏิเยกฺกํ ปณฺณสาลมทํสุฯ ตโต เต อตฺตโน อตฺตโน ปณฺณสาลํ ปวิสิตฺวา นิสีทิํสุฯ ปุโรหิตปุตฺโต นิสินฺนกาลโต ปภุติ จิตฺตสมาธานํ ลทฺธา ฌานํ ลภิฯ ราชปุตฺโต มุหุตฺเตเนว อุกฺกณฺฐิโต ตสฺส สนฺติกํ อาคโตฯ โส ตํ ทิสฺวา ‘‘กิํ, สมฺมา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อุกฺกณฺฐิโตมฺหี’’ติ อาหฯ ‘‘เตน หิ อิธ นิสีทา’’ติฯ โส ตตฺถ มุหุตฺตํ นิสีทิตฺวา อาห – ‘‘อิมสฺส กิร, สมฺม, สิปฺปสฺส เอกีภาวาภิรติ นิปฺผตฺตี’’ติ ปุโรหิตปุตฺโต ‘‘เอวํ, สมฺม, เตน หิ ตฺวํ อตฺตโน นิสินฺโนกาสํ เอว คจฺฉ, อุคฺคเหสฺสามิ อิมสฺส สิปฺปสฺส นิปฺผตฺติ’’นฺติ อาหฯ โส คนฺตฺวา ปุนปิ มุหุตฺเตเนว อุกฺกณฺฐิโต ปุริมนเยเนว ติกฺขตฺตุํ อาคโตฯ

ตโต นํ ปุโรหิตปุตฺโต ตเถว อุยฺโยเชตฺวา ตสฺมิํ คเต จินฺเตสิ ‘‘อยํ อตฺตโน จ กมฺมํ หาเปติ, มม จ อิธาภิกฺขณํ อาคจฺฉนฺโต’’ติฯ โส ปณฺณสาลโต นิกฺขมฺม อรญฺญํ ปวิฏฺโฐฯ อิตโร อตฺตโน ปณฺณสาลาเยว นิสินฺโน ปุนปิ มุหุตฺเตเนว อุกฺกณฺฐิโต หุตฺวา ตสฺส ปณฺณสาลํ อาคนฺตฺวา อิโต จิโต จ มคฺคนฺโตปิ ตํ อทิสฺวา จินฺเตสิ – ‘‘โย คหฏฺฐกาเล ปณฺณาการมฺปิ อาทาย อาคโต มํ ทฏฺฐุํ น ลภติ, โส นาม มยิ อาคเต ทสฺสนมฺปิ อทาตุกาโม ปกฺกามิ, อโห, เร จิตฺต, น ลชฺชสิ, ยํ มํ จตุกฺขตฺตุํ อิธาเนสิ, โสทานิ เต วเส น วตฺติสฺสามิ, อญฺญทตฺถุ ตํเยว มม วเส วตฺตาเปสฺสามี’’ติ อตฺตโน เสนาสนํ ปวิสิตฺวา วิปสฺสนํ อารภิตฺวา ปจฺเจกโพธิํ สจฺฉิกตฺวา อากาเสน นนฺทมูลกปพฺภารํ อคมาสิฯ อิตโรปิ อรญฺญํ ปวิสิตฺวา วิปสฺสนํ อารภิตฺวา ปจฺเจกโพธิํ สจฺฉิกตฺวา ตตฺเถว อคมาสิฯ เต อุโภปิ มโนสิลาตเล นิสีทิตฺวา ปาฏิเยกฺกํ ปาฏิเยกฺกํ อิมา อุทานคาถาโย อภาสิํสุ –

‘‘สเจ ลเภถ นิปกํ สหายํ, สทฺธิํ จรํ สาธุวิหาริ ธีรํ;

อภิภุยฺย สพฺพานิ ปริสฺสยานิ, จเรยฺย เตนตฺตมโน สตีมาฯ

‘‘โน เจ ลเภถ นิปกํ สหายํ, สทฺธิํ จรํ สาธุวิหาริ ธีรํ;

ราชาว รฏฺฐํ วิชิตํ ปหาย, เอโก จเร มาตงฺครญฺเญว นาโค’’ติฯ

ตตฺถ นิปกนฺติ ปกตินิปุณํ ปณฺฑิตํ กสิณปริกมฺมาทีสุ กุสลํฯ สาธุวิหารินฺติ อปฺปนาวิหาเรน วา อุปจาเรน วา สมนฺนาคตํฯ ธีรนฺติ ธิติสมฺปนฺนํฯ ตตฺถ นิปกตฺเตน ธิติสมฺปทา วุตฺตาฯ อิธ ปน ธิติสมฺปนฺนเมวาติ อตฺโถฯ ธิติ นาม อสิถิลปรกฺกมตา, ‘‘กามํ ตโจ จ นฺหารุ จา’’ติ (ม. นิ. 2.184; อ. นิ. 2.5; มหานิ. 196) เอวํ ปวตฺตวีริยสฺเสตํ อธิวจนํฯ อปิจ ธิกตปาโปติปิ ธีโรฯ ราชาว รฏฺฐํ วิชิตํ ปหายาติ ยถา ปฏิราชา ‘‘วิชิตํ รฏฺฐํ อนตฺถาวห’’นฺติ ญตฺวา รชฺชํ ปหาย เอโก จรติ, เอวํ พาลสหายํ ปหาย เอโก จเรฯ อถ วา ราชาว รฏฺฐนฺติ ยถา สุตโสโม ราชา วิชิตํ รฏฺฐํ ปหาย เอโก จริ, ยถา จ มหาชนโก, เอวํ เอโก จเรติ อยมฺปิ ตสฺสตฺโถฯ เสสํ วุตฺตานุสาเรน สกฺกา ชานิตุนฺติ น วิตฺถาริตนฺติฯ

สหายคาถาวณฺณนา สมตฺตาฯ

[47] อทฺธา ปสํสามาติ อิมิสฺสา คาถาย ยาว อากาสตเล ปญฺญตฺตาสเน ปจฺเจกพุทฺธานํ นิสชฺชา, ตาว จาตุทฺทิสคาถาย อุปฺปตฺติสทิสา เอว อุปฺปตฺติฯ อยํ ปน วิเสโส – ยถา โส ราชา รตฺติยา ติกฺขตฺตุํ อุพฺพิชฺชิ, น ตถา อยํ, เนวสฺส ยญฺโญ ปจฺจุปฏฺฐิโต อโหสิฯ โส อากาสตเล ปญฺญตฺเตสุ อาสเนสุ ปจฺเจกพุทฺเธ นิสีทาเปตฺวา ‘‘เก ตุมฺเห’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘มยํ, มหาราช, อนวชฺชโภชิโน นามา’’ติฯ ‘‘ภนฺเต, ‘อนวชฺชโภชิโน’ติ อิมสฺส โก อตฺโถ’’ติ? ‘‘สุนฺทรํ วา อสุนฺทรํ วา ลทฺธา นิพฺพิการา ภุญฺชาม, มหาราชา’’ติฯ ตํ สุตฺวา รญฺโญ เอตทโหสิ ‘‘ยํนูนาหํ อิเม อุปปริกฺเขยฺยํ เอทิสา วา โน วา’’ติฯ

ตํ ทิวสํ กณาชเกน พิลงฺคทุติเยน ปริวิสิฯ ปจฺเจกพุทฺธา อมตํ ภุญฺชนฺตา วิย นิพฺพิการา ภุญฺชิํสุฯ ราชา ‘‘โหนฺติ นาม เอกทิวสํ ปฏิญฺญาตตฺตา นิพฺพิการา, สฺเว ชานิสฺสามี’’ติ สฺวาตนายปิ นิมนฺเตสิฯ ตโต ทุติยทิวเสปิ ตเถวากาสิฯ เตปิ ตเถว ปริภุญฺชิํสุฯ อถ ราชา ‘‘อิทานิ สุนฺทรํ ทตฺวา วีมํสิสฺสามี’’ติ ปุนปิ นิมนฺเตตฺวา, ทฺเว ทิวเส มหาสกฺการํ กตฺวา, ปณีเตน อติวิจิตฺเรน ขาทนีเยน โภชนีเยน ปริวิสิฯ เตปิ ตเถว นิพฺพิการา ภุญฺชิตฺวา รญฺโญ มงฺคลํ วตฺวา ปกฺกมิํสุฯ ราชา อจิรปกฺกนฺเตสุ เตสุ ‘‘อนวชฺชโภชิโนว เอเต สมณา, อโห วตาหมฺปิ อนวชฺชโภชี ภเวยฺย’’นฺติ จินฺเตตฺวา มหารชฺชํ ปหาย ปพฺพชฺชํ สมาทาย วิปสฺสนํ อารภิตฺวา, ปจฺเจกพุทฺโธ หุตฺวา, มญฺชูสกรุกฺขมูเล ปจฺเจกพุทฺธานํ มชฺเฌ อตฺตโน อารมฺมณํ วิภาเวนฺโต อิมํ คาถํ อภาสิ –

‘‘อทฺธา ปสํสาม สหายสมฺปทํ, เสฏฺฐา สมา เสวิตพฺพา สหายา;

เอเต อลทฺธา อนวชฺชโภชี, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติฯ

สา ปทตฺถโต อุตฺตานา เอวฯ เกวลํ ปน สหายสมฺปทนฺติ เอตฺถ อเสเขหิ สีลาทิกฺขนฺเธหิ สมฺปนฺนา สหายา เอว สหายสมฺปทาติ เวทิตพฺพาฯ อยํ ปเนตฺถ โยชนา – ยายํ วุตฺตา สหายสมฺปทา, ตํ สหายสมฺปทํ อทฺธา ปสํสาม, เอกํเสเนว โถเมมาติ วุตฺตํ โหติฯ กถํ? เสฏฺฐา สมา เสวิตพฺพา สหายาติฯ กสฺมา? อตฺตโน หิ สีลาทีหิ เสฏฺเฐ เสวมานสฺส สีลาทโย ธมฺมา อนุปฺปนฺนา อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา วุทฺธิํ วิรูฬฺหิํ เวปุลฺลํ ปาปุณนฺติฯ สเม เสวมานสฺส อญฺญมญฺญํ สมธารเณน กุกฺกุจฺจสฺส วิโนทเนน จ ลทฺธา น ปริหายนฺติฯ เอเต ปน สหายเก เสฏฺเฐ จ สเม จ อลทฺธา กุหนาทิมิจฺฉาชีวํ วชฺเชตฺวา ธมฺเมน สเมน อุปฺปนฺนํ โภชนํ ภุญฺชนฺโต ตตฺถ จ ปฏิฆานุนยํ อนุปฺปาเทนฺโต อนวชฺชโภชี หุตฺวา อตฺถกาโม กุลปุตฺโต เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโปฯ อหมฺปิ หิ เอวํ จรนฺโต อิมํ สมฺปตฺติํ อธิคโตมฺหีติฯ

อนวชฺชโภชิคาถาวณฺณนา สมตฺตาฯ

[48] ทิสฺวา สุวณฺณสฺสาติ กา อุปฺปตฺติ? อญฺญตโร พาราณสิราชา คิมฺหสมเย ทิวาเสยฺยํ อุปคโตฯ สนฺติเก จสฺส วณฺณทาสี โคสีตจนฺทนํ ปิสติฯ ตสฺสา เอกพาหายํ เอกํ สุวณฺณวลยํ, เอกพาหายํ ทฺเว, ตานิ สงฺฆฏฺฏนฺติ อิตรํ น สงฺฆฏฺฏติฯ ราชา ตํ ทิสฺวา ‘‘เอวเมว คณวาเส สงฺฆฏฺฏนา, เอกวาเส อสงฺฆฏฺฏนา’’ติ ปุนปฺปุนํ ตํ ทาสิํ โอโลกยมาโน จินฺเตสิฯ เตน จ สมเยน สพฺพาลงฺการภูสิตา เทวี ตํ พีชยนฺตี ฐิตา โหติฯ สา ‘‘วณฺณทาสิยา ปฏิพทฺธจิตฺโต มญฺเญ ราชา’’ติ จินฺเตตฺวา ตํ ทาสิํ อุฏฺฐาเปตฺวา สยเมว ปิสิตุมารทฺธา ฯ ตสฺสา อุโภสุ พาหาสุ อเนเก สุวณฺณวลยา, เต สงฺฆฏฺฏนฺตา มหาสทฺทํ ชนยิํสุฯ ราชา สุฏฺฐุตรํ นิพฺพินฺโน ทกฺขิเณน ปสฺเสน นิปนฺโนเยว วิปสฺสนํ อารภิตฺวา ปจฺเจกโพธิํ สจฺฉากาสิฯ ตํ อนุตฺตเรน สุเขน สุขิตํ นิปนฺนํ จนฺทนหตฺถา เทวี อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘อาลิมฺปามิ, มหาราชา’’ติ อาหฯ ราชา – ‘‘อเปหิ, มา อาลิมฺปาหี’’ติ อาหฯ สา ‘‘กิสฺส, มหาราชา’’ติ อาหฯ โส ‘‘นาหํ ราชา’’ติฯ เอวเมเตสํ ตํ กถาสลฺลาปํ สุตฺวา อมจฺจา อุปสงฺกมิํสุฯ เตหิปิ มหาราชวาเทน อาลปิโต ‘‘นาหํ, ภเณ, ราชา’’ติ อาหฯ เสสํ ปฐมคาถาย วุตฺตสทิสเมวฯ

อยํ ปน คาถาวณฺณนา – ทิสฺวาติ โอโลเกตฺวาฯ สุวณฺณสฺสาติ กญฺจนสฺส ‘‘วลยานี’’ติ ปาฐเสโสฯ สาวเสสปาโฐ หิ อยํ อตฺโถฯ ปภสฺสรานีติ ปภาสนสีลานิ, ชุติมนฺตานีติ วุตฺตํ โหติฯ เสสํ อุตฺตานตฺถเมวฯ อยํ ปน โยชนา – ทิสฺวา ภุชสฺมิํ สุวณฺณสฺส วลยานิ ‘‘คณวาเส สติ สงฺฆฏฺฏนา, เอกวาเส อสงฺฆฏฺฏนา’’ติ เอวํ จินฺเตนฺโต วิปสฺสนํ อารภิตฺวา ปจฺเจกโพธิํ อธิคโตมฺหีติฯ เสสํ วุตฺตนยเมวาติฯ

สุวณฺณวลยคาถาวณฺณนา สมตฺตาฯ

[49] เอวํ ทุติเยนาติ กา อุปฺปตฺติ? อญฺญตโร พาราณสิราชา ทหโรว ปพฺพชิตุกาโม อมจฺเจ อาณาเปสิ ‘‘เทวิํ คเหตฺวา รชฺชํ ปริหรถ, อหํ ปพฺพชิสฺสามี’’ติฯ อมจฺจา ‘‘น, มหาราช, อราชกํ รชฺชํ อมฺเหหิ สกฺกา รกฺขิตุํ, สามนฺตราชาโน อาคมฺม วิลุมฺปิสฺสนฺติ, ยาว เอกปุตฺโตปิ อุปฺปชฺชติ, ตาว อาคเมหี’’ติ สญฺญาเปสุํฯ

มุทุจิตฺโต ราชา อธิวาเสสิฯ อถ เทวี คพฺภํ คณฺหิฯ ราชา ปุนปิ เต อาณาเปสิ – ‘‘เทวี คพฺภินี, ปุตฺตํ ชาตํ รชฺเช อภิสิญฺจิตฺวา รชฺชํ ปริหรถ, อหํ ปพฺพชิสฺสามี’’ติฯ อมจฺจา ‘‘ทุชฺชานํ, มหาราช, เอตํ เทวี ปุตฺตํ วา วิชายิสฺสติ ธีตรํ วา, วิชายนกาลํ ตาว อาคเมหี’’ติ ปุนปิ สญฺญาเปสุํฯ อถ สา ปุตฺตํ วิชายิฯ ตทาปิ ราชา ตเถว อมจฺเจ อาณาเปสิฯ อมจฺจา ปุนปิ ราชานํ ‘‘อาคเมหิ, มหาราช, ยาว, ปฏิพโล โหตี’’ติ พหูหิ การเณหิ สญฺญาเปสุํฯ ตโต กุมาเร ปฏิพเล ชาเต อมจฺเจ สนฺนิปาตาเปตฺวา ‘‘ปฏิพโล อยํ, ตํ รชฺเช อภิสิญฺจิตฺวา ปฏิปชฺชถา’’ติ อมจฺจานํ โอกาสํ อทตฺวา อนฺตราปณา กาสายวตฺถาทโย สพฺพปริกฺขาเร อาหราเปตฺวา อนฺเตปุเร เอว ปพฺพชิตฺวา มหาชนโก วิย นิกฺขมิฯ สพฺพปริชโน นานปฺปการกํ ปริเทวมาโน ราชานํ อนุพนฺธิฯ

ราชา ยาว อตฺตโน รชฺชสีมา, ตาว คนฺตฺวา กตฺตรทณฺเฑน เลขํ กตฺวา ‘‘อยํ เลขา นาติกฺกมิตพฺพา’’ติ อาหฯ มหาชโน เลขาย สีสํ กตฺวา, ภูมิยํ นิปนฺโน ปริเทวมาโน ‘‘ตุยฺหํ ทานิ, ตาต, รญฺโญ อาณา, กิํ กริสฺสตี’’ติ กุมารํ เลขํ อติกฺกมาเปสิฯ กุมาโร ‘‘ตาต, ตาตา’’ติ ธาวิตฺวา ราชานํ สมฺปาปุณิฯ ราชา กุมารํ ทิสฺวา ‘‘เอตํ มหาชนํ ปริหรนฺโต รชฺชํ กาเรสิํ, กิํ ทานิ เอกํ ทารกํ ปริหริตุํ น สกฺขิสฺส’’นฺติ กุมารํ คเหตฺวา อรญฺญํ ปวิฏฺโฐ, ตตฺถ ปุพฺพปจฺเจกพุทฺเธหิ วสิตปณฺณสาลํ ทิสฺวา วาสํ กปฺเปสิ สทฺธิํ ปุตฺเตนฯ ตโต กุมาโร วรสยนาทีสุ กตปริจโย ติณสนฺถารเก วา รชฺชุมญฺจเก วา สยมาโน โรทติฯ สีตวาตาทีหิ ผุฏฺโฐ สมาโน ‘‘สีตํ, ตาต, อุณฺหํ, ตาต, มกฺขิกา, ตาต, ขาทนฺติ, ฉาโตมฺหิ, ตาต, ปิปาสิโตมฺหิ, ตาตา’’ติ วทติฯ ราชา ตํ สญฺญาเปนฺโตเยว รตฺติํ วีตินาเมติฯ ทิวาปิสฺส ปิณฺฑาย จริตฺวา ภตฺตํ อุปนาเมติ, ตํ โหติ มิสฺสกภตฺตํ กงฺคุวรกมุคฺคาทิพหุลํฯ กุมาโร อจฺฉาเทนฺตมฺปิ ตํ ชิฆจฺฉาวเสน ภุญฺชมาโน กติปาเหเนว อุณฺเห ฐปิตปทุมํ วิย มิลายิฯ ปจฺเจกโพธิสตฺโต ปน ปฏิสงฺขานพเลน นิพฺพิกาโรเยว ภุญฺชติฯ

ตโต โส กุมารํ สญฺญาเปนฺโต อาห – ‘‘นครสฺมิํ, ตาต, ปณีตาหาโร ลพฺภติ, ตตฺถ คจฺฉามา’’ติฯ กุมาโร ‘‘อาม, ตาตา’’ติ อาหฯ ตโต นํ ปุรกฺขตฺวา อาคตมคฺเคเนว นิวตฺติฯ

กุมารมาตาปิ เทวี ‘‘น ทานิ ราชา กุมารํ คเหตฺวา อรญฺเญ จิรํ วสิสฺสติ, กติปาเหเนว นิวตฺติสฺสตี’’ติ จินฺเตตฺวา รญฺญา กตฺตรทณฺเฑน ลิขิตฏฺฐาเนเยว วติํ การาเปตฺวา วาสํ กปฺเปสิฯ ตโต ราชา ตสฺสา วติยา อวิทูเร ฐตฺวา ‘‘เอตฺถ เต, ตาต, มาตา นิสินฺนา, คจฺฉาหี’’ติ เปเสสิฯ ยาว จ โส ตํ ฐานํ ปาปุณาติ, ตาว อุทิกฺขนฺโต อฏฺฐาสิ ‘‘มา เหว นํ โกจิ วิเหเฐยฺยา’’ติฯ กุมาโร มาตุ สนฺติกํ ธาวนฺโต อคมาสิฯ อารกฺขกปุริสา จ นํ ทิสฺวา เทวิยา อาโรเจสุํฯ เทวี วีสตินาฏกิตฺถิสหสฺสปริวุตา คนฺตฺวา ปฏิคฺคเหสิ, รญฺโญ จ ปวตฺติํ ปุจฺฉิฯ อถ ‘‘ปจฺฉโต อาคจฺฉตี’’ติ สุตฺวา มนุสฺเส เปเสสิฯ ราชาปิ ตาวเทว สกวสติํ อคมาสิฯ มนุสฺสา ราชานํ อทิสฺวา นิวตฺติํสุฯ ตโต เทวี นิราสาว หุตฺวา, ปุตฺตํ คเหตฺวา, นครํ คนฺตฺวา, ตํ รชฺเช อภิสิญฺจิฯ ราชาปิ อตฺตโน วสติํ ปตฺวา, ตตฺถ นิสินฺโน วิปสฺสิตฺวา, ปจฺเจกโพธิํ สจฺฉิกตฺวา, มญฺชูสกรุกฺขมูเล ปจฺเจกพุทฺธานํ มชฺเฌ อิมํ อุทานคาถํ อภาสิ –

‘‘เอวํ ทุติเยน สห มมสฺส, วาจาภิลาโป อภิสชฺชนา วา;

เอตํ ภยํ อายติํ เปกฺขมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติฯ

สา ปทตฺถโต อุตฺตานา เอวฯ อยํ ปเนตฺถ อธิปฺปาโย – ยฺวายํ เอเตน ทุติเยน กุมาเรน สีตุณฺหาทีนิ นิเวเทนฺเตน สหวาเสน ตํ สญฺญาเปนฺตสฺส มม วาจาภิลาโป, ตสฺมิํ สิเนหวเสน อภิสชฺชนา จ ชาตา, สเจ อหํ อิมํ น ปริจฺจชามิ, ตโต อายติมฺปิ เหสฺสติ ยเถว อิทานิ; เอวํ ทุติเยน สห มมสฺส วาจาภิลาโป อภิสชฺชนา วาฯ อุภยมฺปิ เจตํ อนฺตรายกรํ วิเสสาธิคมสฺสาติ เอตํ ภยํ อายติํ เปกฺขมาโน ตํ ฉฑฺเฑตฺวา โยนิโส ปฏิปชฺชิตฺวา ปจฺเจกโพธิํ อธิคโตมฺหีติฯ เสสํ วุตฺตนยเมวาติฯ

อายติภยคาถาวณฺณนา สมตฺตาฯ

[50] กามา หิ จิตฺราติ กา อุปฺปตฺติ? พาราณสิยํ กิร เสฏฺฐิปุตฺโต ทหโรว เสฏฺฐิฏฺฐานํ ลภิฯ

ตสฺส ติณฺณํ อุตูนํ ตโย ปาสาทา โหนฺติ ฯ โส ตตฺถ สพฺพสมฺปตฺตีหิ เทวกุมาโร วิย ปริจาเรติฯ โส ทหโรว สมาโน ‘‘ปพฺพชิสฺสามี’’ติ มาตาปิตโร ยาจิฯ เต นํ วาเรนฺติฯ โส ตเถว นิพนฺธติฯ ปุนปิ นํ มาตาปิตโร ‘‘ตฺวํ, ตาต, สุขุมาโล, ทุกฺกรา ปพฺพชฺชา, ขุรธาราย อุปริ จงฺกมนสทิสา’’ติ นานปฺปกาเรหิ วาเรนฺติฯ โส ตเถว นิพนฺธติฯ เต จินฺเตสุํ ‘‘สจายํ ปพฺพชติ, อมฺหากํ โทมนสฺสํ โหติฯ สเจ นํ นิวาเรม, เอตสฺส โทมนสฺสํ โหติฯ อปิจ อมฺหากํ โทมนสฺสํ โหตุ, มา จ เอตสฺสา’’ติ อนุชานิํสุฯ ตโต โส สพฺพปริชนํ ปริเทวมานํ อนาทิยิตฺวา อิสิปตนํ คนฺตฺวา ปจฺเจกพุทฺธานํ สนฺติเก ปพฺพชิฯ ตสฺส อุฬารเสนาสนํ น ปาปุณาติ, มญฺจเก ตฏฺฏิกํ ปตฺถริตฺวา สยิฯ โส วรสยเน กตปริจโย สพฺพรตฺติํ อติทุกฺขิโต อโหสิฯ ปภาเตปิ สรีรปริกมฺมํ กตฺวา, ปตฺตจีวรมาทาย ปจฺเจกพุทฺเธหิ สทฺธิํ ปิณฺฑาย ปาวิสิฯ ตตฺถ วุฑฺฒา อคฺคาสนญฺจ อคฺคปิณฺฑญฺจ ลภนฺติ, นวกา ยํกิญฺจิเทว อาสนํ ลูขโภชนญฺจฯ โส เตน ลูขโภชเนนาปิ อติทุกฺขิโต อโหสิฯ โส กติปาหํเยว กิโส ทุพฺพณฺโณ หุตฺวา นิพฺพิชฺชิ ยถา ตํ อปริปากคเต สมณธมฺเมฯ ตโต มาตาปิตูนํ ทูตํ เปเสตฺวา อุปฺปพฺพชิฯ โส กติปาหํเยว พลํ คเหตฺวา ปุนปิ ปพฺพชิตุกาโม อโหสิฯ ตโต เตเนว กเมน ปพฺพชิตฺวา ปุนปิ อุปฺปพฺพชิตฺวา ตติยวาเร ปพฺพชิตฺวา สมฺมา ปฏิปนฺโน ปจฺเจกสมฺโพธิํ สจฺฉิกตฺวา อิมํ อุทานคาถํ วตฺวา ปุน ปจฺเจกพุทฺธานํ มชฺเฌ อิมเมว พฺยากรณคาถํ อภาสิ –

‘‘กามา หิ จิตฺรา มธุรา มโนรมา, วิรูปรูเปน มเถนฺติ จิตฺตํ;

อาทีนวํ กามคุเณสุ ทิสฺวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติฯ

ตตฺถ กามาติ ทฺเว กามา วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จฯ ตตฺถ วตฺถุกามา มนาปิยรูปาทโย ธมฺมา, กิเลสกามา ฉนฺทาทโย สพฺเพปิ ราคปฺปเภทาฯ อิธ ปน วตฺถุกามา อธิปฺเปตาฯ รูปาทิอเนกปฺปการวเสน จิตฺราฯ โลกสฺสาทวเสน มธุราฯ พาลปุถุชฺชนานํ มนํ รเมนฺตีติ มโนรมาฯ วิรูปรูเปนาติ วิรูเปน รูเปน, อเนกวิเธน สภาเวนาติ วุตฺตํ โหติฯ เต หิ รูปาทิวเสน จิตฺรา, รูปาทีสุปิ นีลาทิวเสน วิวิธรูปาฯ

เอวํ เตน วิรูปรูเปน ตถา ตถา อสฺสาทํ ทสฺเสตฺวา มเถนฺติ จิตฺตํ ปพฺพชฺชาย อภิรมิตุํ น เทนฺตีติฯ เสสเมตฺถ ปากฏเมวฯ นิคมนมฺปิ ทฺวีหิ ตีหิ วา ปเทหิ โยเชตฺวา ปุริมคาถาสุ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติฯ

กามคาถาวณฺณนา สมตฺตาฯ

[51] อีตี จาติ กา อุปฺปตฺติ? พาราณสิยํ กิร รญฺโญ คณฺโฑ อุทปาทิฯ พาฬฺหา เวทนา วตฺตนฺติฯ เวชฺชา ‘‘สตฺถกมฺเมน วินา ผาสุ น โหตี’’ติ ภณนฺติฯ ราชา เตสํ อภยํ ทตฺวา สตฺถกมฺมํ การาเปสิฯ เต ผาเลตฺวา, ปุพฺพโลหิตํ นีหริตฺวา, นิพฺเพทนํ กตฺวา, วณํ ปฏฺเฏน พนฺธิํสุ, อาหาราจาเรสุ จ นํ สมฺมา โอวทิํสุฯ ราชา ลูขโภชเนน กิสสรีโร อโหสิ, คณฺโฑ จสฺส มิลายิฯ โส ผาสุกสญฺญี หุตฺวา สินิทฺธาหารํ ภุญฺชิฯ เตน จ สญฺชาตพโล วิสเย ปฏิเสวิฯ ตสฺส คณฺโฑ ปุน ปุริมสภาวเมว สมฺปาปุณิฯ เอวํ ยาว ติกฺขตฺตุํ สตฺถกมฺมํ การาเปตฺวา, เวชฺเชหิ ปริวชฺชิโต นิพฺพิชฺชิตฺวา, รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา, อรญฺญํ ปวิสิตฺวา, วิปสฺสนํ อารภิตฺวา, สตฺตหิ วสฺเสหิ ปจฺเจกโพธิํ สจฺฉิกตฺวา, อิมํ อุทานคาถํ ภาสิตฺวา นนฺทมูลกปพฺภารํ อคมาสิฯ

‘‘อีตี จ คณฺโฑ จ อุปทฺทโว จ, โรโค จ สลฺลญฺจ ภยญฺจ เมตํ;

เอตํ ภยํ กามคุเณสุ ทิสฺวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติฯ

ตตฺถ เอตีติ อีติ, อาคนฺตุกานํ อกุสลภาคิยานํ พฺยสนเหตูนํ เอตํ อธิวจนํฯ ตสฺมา กามคุณาปิ เอเต อเนกพฺยสนาวหฏฺเฐน ทฬฺหสนฺนิปาตฏฺเฐน จ อีติฯ คณฺโฑปิ อสุจิํ ปคฺฆรติ, อุทฺธุมาตปริปกฺกปริภินฺโน โหติฯ ตสฺมา เอเต กิเลสาสุจิปคฺฆรณโต อุปฺปาทชราภงฺเคหิ อุทฺธุมาตปริปกฺกปริภินฺนภาวโต จ คณฺโฑฯ อุปทฺทวตีติ อุปทฺทโว; อนตฺถํ ชเนนฺโต อภิภวติ; อชฺโฌตฺถรตีติ อตฺโถ, ราชทณฺฑาทีนเมตํ อธิวจนํฯ ตสฺมา กามคุณาเปเต อวิทิตนิพฺพานตฺถาวหเหตุตาย สพฺพุปทฺทววตฺถุตาย จ อุปทฺทโวฯ

ยสฺมา ปเนเต กิเลสาตุรภาวํ ชเนนฺตา สีลสงฺขาตมาโรคฺยํ, โลลุปฺปํ วา อุปฺปาเทนฺตา ปากติกเมว อาโรคฺยํ วิลุมฺปนฺติ, ตสฺมา อิมินา อาโรคฺยวิลุมฺปนฏฺเฐเนว โรโคฯ อพฺภนฺตรมนุปฺปวิฏฺฐฏฺเฐน ปน อนฺโตตุทกฏฺเฐน ทุนฺนิหรณียฏฺเฐน จ สลฺลํฯ ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกภยาวหนโต ภยํฯ เม เอตนฺติ เมตํฯ เสสเมตฺถ ปากฏเมวฯ นิคมนํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติฯ

อีติคาถาวณฺณนา สมตฺตาฯ

[52] สีตญฺจาติ กา อุปฺปตฺติ? พาราณสิยํ กิร สีตาลุกพฺรหฺมทตฺโต นาม ราชา อโหสิฯ โส ปพฺพชิตฺวา อรญฺญกุฏิกาย วิหรติฯ ตสฺมิญฺจ ปเทเส สีเต สีตํ, อุณฺเห อุณฺหเมว จ โหติ อพฺโภกาสตฺตา ปเทสสฺสฯ โคจรคาเม ภิกฺขา ยาวทตฺถาย น ลพฺภติฯ ปิวนกปานียมฺปิ ทุลฺลภํ, วาตาตปฑํสสรีสปาปิ พาเธนฺติฯ ตสฺส เอตทโหสิ – ‘‘อิโต อฑฺฒโยชนมตฺเต สมฺปนฺโน ปเทโส, ตตฺถ สพฺเพปิ เอเต ปริสฺสยา นตฺถิฯ ยํนูนาหํ ตตฺถ คจฺเฉยฺยํ; ผาสุกํ วิหรนฺเตน สกฺกา วิเสสํ อธิคนฺตุ’’นฺติฯ ตสฺส ปุน อโหสิ – ‘‘ปพฺพชิตา นาม น ปจฺจยวสิกา โหนฺติ, เอวรูปญฺจ จิตฺตํ วเส วตฺเตนฺติ, น จิตฺตสฺส วเส วตฺเตนฺติ, นาหํ คมิสฺสามี’’ติ ปจฺจเวกฺขิตฺวา น อคมาสิฯ เอวํ ยาวตติยกํ อุปฺปนฺนจิตฺตํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา นิวตฺเตสิฯ ตโต ตตฺเถว สตฺต วสฺสานิ วสิตฺวา, สมฺมา ปฏิปชฺชมาโน ปจฺเจกสมฺโพธิํ สจฺฉิกตฺวา, อิมํ อุทานคาถํ ภาสิตฺวา นนฺทมูลกปพฺภารํ อคมาสิฯ

‘‘สีตญฺจ อุณฺหญฺจ ขุทํ ปิปาสํ, วาตาตเป ฑํสสรีสเป จ;

สพฺพานิเปตานิ อภิสมฺภวิตฺวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติฯ

ตตฺถ สีตญฺจาติ สีตํ นาม ทุวิธํ อพฺภนฺตรธาตุกฺโขภปจฺจยญฺจ, พาหิรธาตุกฺโขภปจฺจยญฺจ; ตถา อุณฺหํฯ ฑํสาติ ปิงฺคลมกฺขิกาฯ สรีสปาติ เย เกจิ ทีฆชาติกา สริตฺวา คจฺฉนฺติฯ เสสํ ปากฏเมวฯ นิคมนมฺปิ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติฯ

สีตาลุกคาถาวณฺณนา สมตฺตาฯ

[53] นาโควาติ กา อุปฺปตฺติ? พาราณสิยํ กิร อญฺญตโร ราชา วีสติ วสฺสานิ รชฺชํ กาเรตฺวา กาลกโต นิรเย วีสติ เอว วสฺสานิ ปจฺจิตฺวา หิมวนฺตปฺปเทเส หตฺถิโยนิยํ อุปฺปชฺชิตฺวา สญฺชาตกฺขนฺโธ ปทุมวณฺณสกลสรีโร อุฬาโร ยูถปติ มหานาโค อโหสิฯ ตสฺส โอภคฺโคภคฺคํ สาขาภงฺคํ หตฺถิฉาปาว ขาทนฺติฯ โอคาเหปิ นํ หตฺถินิโย กทฺทเมน ลิมฺปนฺติ , สพฺพํ ปาลิเลยฺยกนาคสฺเสว อโหสิฯ โส ยูถา นิพฺพิชฺชิตฺวา ปกฺกมิฯ ตโต นํ ปทานุสาเรน ยูถํ อนุพนฺธิฯ เอวํ ยาวตติยํ ปกฺกนฺโต อนุพทฺโธวฯ ตโต จินฺเตสิ – ‘‘อิทานิ มยฺหํ นตฺตโก พาราณสิยํ รชฺชํ กาเรติ, ยํนูนาหํ อตฺตโน ปุริมชาติยา อุยฺยานํ คจฺเฉยฺยํ, ตตฺร มํ โส รกฺขิสฺสตี’’ติฯ ตโต รตฺติํ นิทฺทาวสํ คเต ยูเถ ยูถํ ปหาย ตเมว อุยฺยานํ ปาวิสิฯ อุยฺยานปาโล ทิสฺวา รญฺโญ อาโรเจสิฯ ราชา ‘‘หตฺถิํ คเหสฺสามี’’ติ เสนาย ปริวาเรสิฯ หตฺถี ราชานํ เอว อภิมุโข คจฺฉติฯ ราชา ‘‘มํ อภิมุโข เอตี’’ติ ขุรปฺปํ สนฺนยฺหิตฺวา อฏฺฐาสิฯ ตโต หตฺถี ‘‘วิชฺเฌยฺยาปิ มํ เอโส’’ติ มานุสิกาย วาจาย ‘‘พฺรหฺมทตฺต, มา มํ วิชฺฌ, อหํ เต อยฺยโก’’ติ อาหฯ ราชา ‘‘กิํ ภณสี’’ติ สพฺพํ ปุจฺฉิฯ หตฺถีปิ รชฺเช จ นรเก จ หตฺถิโยนิยญฺจ ปวตฺติํ สพฺพํ อาโรเจสิฯ ราชา ‘‘สุนฺทรํ, มา ภายิ, มา จ กญฺจิ ภิํสาเปหี’’ติ หตฺถิโน วฏฺฏญฺจ อารกฺขเก จ หตฺถิภณฺเฑ จ อุปฏฺฐาเปสิฯ

อเถกทิวสํ ราชา หตฺถิกฺขนฺธคโต ‘‘อยํ วีสติ วสฺสานิ รชฺชํ กตฺวา นิรเย ปกฺโก, วิปากาวเสเสน จ ติรจฺฉานโยนิยํ อุปฺปนฺโน, ตตฺถปิ คณวาสสงฺฆฏฺฏนํ อสหนฺโต อิธาคโตฯ อโห ทุกฺโข คณวาโส, เอกีภาโว เอว จ ปน สุโข’’ติ จินฺเตตฺวา ตตฺเถว วิปสฺสนํ อารภิตฺวา ปจฺเจกโพธิํ สจฺฉากาสิฯ ตํ โลกุตฺตรสุเขน สุขิตํ อมจฺจา อุปสงฺกมิตฺวา, ปณิปาตํ กตฺวา ‘‘ยานกาโล มหาราชา’’ติ อาหํสุฯ ตโต ‘‘นาหํ ราชา’’ติ วตฺวา ปุริมนเยเนว อิมํ คาถํ อภาสิ –

‘‘นาโคว ยูถานิ วิวชฺชยิตฺวา, สญฺชาตขนฺโธ ปทุมี อุฬาโร;

ยถาภิรนฺตํ วิหรํ อรญฺเญ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติฯ

สา ปทตฺถโต ปากฏา เอวฯ อยํ ปเนตฺถ อธิปฺปายโยชนาฯ สา จ โข ยุตฺติวเสเนว, น อนุสฺสววเสนฯ ยถา อยํ หตฺถี มนุสฺสกนฺเตสุ สีเลสุ ทนฺตตฺตา อทนฺตภูมิํ นาคจฺฉตีติ วา, สรีรมหนฺตตาย วา นาโค, เอวํ กุทาสฺสุ นามาหมฺปิ อริยกนฺเตสุ สีเลสุ ทนฺตตฺตา อทนฺตภูมิํ นาคมเนน อาคุํ อกรเณน ปุน อิตฺถตฺตํ อนาคมเนน จ คุณสรีรมหนฺตตาย วา นาโค ภเวยฺยํฯ ยถา เจส ยูถานิ วิวชฺเชตฺวา เอกจริยสุเขน ยถาภิรนฺตํ วิหรํ อรญฺเญ เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป, กุทาสฺสุ นามาหมฺปิ เอวํ คณํ วิวชฺเชตฺวา เอกวิหารสุเขน ฌานสุเขน ยถาภิรนฺตํ วิหรํ อรญฺเญ อตฺตโน ยถา ยถา สุขํ, ตถา ตถา ยตฺตกํ วา อิจฺฉามิ, ตตฺตกํ อรญฺเญ นิวาสํ เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป จเรยฺยนฺติ อตฺโถฯ ยถา เจส สุสณฺฐิตกฺขนฺธตาย สญฺชาตกฺขนฺโธ, กุทาสฺสุ นามาหมฺปิ เอวํ อเสขสีลกฺขนฺธมหนฺตตาย สญฺชาตกฺขนฺโธ ภเวยฺยํฯ ยถา เจส ปทุมสทิสคตฺตตาย วา ปทุมกุเล อุปฺปนฺนตาย วา ปทุมี, กุทาสฺสุ นามาหมฺปิ เอวํ ปทุมสทิสอุชุคตฺตตาย วา อริยชาติปทุเม อุปฺปนฺนตาย วา ปทุมี ภเวยฺยํฯ ยถา เจส ถามพลชวาทีหิ อุฬาโร, กุทาสฺสุ นามาหมฺปิ เอวํ ปริสุทฺธกายสมาจารตาทีหิ สีลสมาธินิพฺเพธิกปญฺญาทีหิ วา อุฬาโร ภเวยฺยนฺติ เอวํ จินฺเตนฺโต วิปสฺสนํ อารภิตฺวา ปจฺเจกโพธิํ อธิคโตมฺหีติฯ

นาคคาถาวณฺณนา สมตฺตาฯ

[54] อฏฺฐาน ตนฺติ กา อุปฺปตฺติ? พาราณสิรญฺโญ กิร ปุตฺโต ทหโร เอว สมาโน ปพฺพชิตุกาโม มาตาปิตโร ยาจิฯ มาตาปิตโร นํ วาเรนฺติฯ โส วาริยมาโนปิ นิพนฺธติเยว ‘‘ปพฺพชิสฺสามี’’ติฯ ตโต นํ ปุพฺเพ วุตฺตเสฏฺฐิปุตฺตํ วิย สพฺพํ วตฺวา อนุชานิํสุฯ ปพฺพชิตฺวา จ อุยฺยาเนเยว วสิตพฺพนฺติ ปฏิชานาเปสุํ, โส ตถา อกาสิฯ ตสฺส มาตา ปาโตว วีสติสหสฺสนาฏกิตฺถิปริวุตา อุยฺยานํ คนฺตฺวา, ปุตฺตํ ยาคุํ ปาเยตฺวา, อนฺตรา ขชฺชกาทีนิ จ ขาทาเปตฺวา, ยาว มชฺฌนฺหิกสมยํ เตน สทฺธิํ สมุลฺลปิตฺวา, นครํ ปวิสติฯ

ปิตา จ มชฺฌนฺหิเก อาคนฺตฺวา, ตํ โภเชตฺวา อตฺตนาปิ ภุญฺชิตฺวา, ทิวสํ เตน สทฺธิํ สมุลฺลปิตฺวา, สายนฺหสมเย ชคฺคนปุริเส ฐเปตฺวา นครํ ปวิสติฯ โส เอวํ รตฺตินฺทิวํ อวิวิตฺโต วิหรติฯ เตน โข ปน สมเยน อาทิจฺจพนฺธุ นาม ปจฺเจกพุทฺโธ นนฺทมูลกปพฺภาเร วิหรติฯ โส อาวชฺเชนฺโต ตํ อทฺทส – ‘‘อยํ กุมาโร ปพฺพชิตุํ อสกฺขิ, ชฏํ ฉินฺทิตุํ น สกฺโกตี’’ติฯ ตโต ปรํ อาวชฺชิ ‘‘อตฺตโน ธมฺมตาย นิพฺพิชฺชิสฺสติ, โน’’ติฯ อถ ‘‘ธมฺมตาย นิพฺพินฺทนฺโต อติจิรํ ภวิสฺสตี’’ติ ญตฺวา ‘‘ตสฺส อารมฺมณํ ทสฺเสสฺสามี’’ติ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว มโนสิลาตลโต อาคนฺตฺวา อุยฺยาเน อฏฺฐาสิฯ ราชปุริโส ทิสฺวา ‘‘ปจฺเจกพุทฺโธ อาคโต, มหาราชา’’ติ รญฺโญ อาโรเจสิฯ ราชา ‘‘อิทานิ เม ปุตฺโต ปจฺเจกพุทฺเธน สทฺธิํ อนุกฺกณฺฐิโต วสิสฺสตี’’ติ ปมุทิตมโน หุตฺวา ปจฺเจกพุทฺธํ สกฺกจฺจํ อุปฏฺฐหิตฺวา ตตฺเถว วาสํ ยาจิตฺวา ปณฺณสาลาทิวาวิหารฏฺฐานจงฺกมาทิสพฺพํ กาเรตฺวา วาเสสิฯ

โส ตตฺถ วสนฺโต เอกทิวสํ โอกาสํ ลภิตฺวา กุมารํ ปุจฺฉิ ‘‘โกสิ ตฺว’’นฺติ? โส อาห ‘‘อหํ ปพฺพชิโต’’ติฯ ‘‘ปพฺพชิตา นาม น เอทิสา โหนฺตี’’ติฯ ‘‘อถ ภนฺเต, กีทิสา โหนฺติ, กิํ มยฺหํ อนนุจฺฉวิก’’นฺติ วุตฺเต ‘‘ตฺวํ อตฺตโน อนนุจฺฉวิกํ น เปกฺขสิ , นนุ เต มาตา วีสติสหสฺสอิตฺถีหิ สทฺธิํ ปุพฺพณฺหสมเย อาคจฺฉนฺตี อุยฺยานํ อวิวิตฺตํ กโรติ, ปิตา มหตา พลกาเยน สายนฺหสมเย, ชคฺคนปุริสา สกลรตฺติํ; ปพฺพชิตา นาม ตว สทิสา น โหนฺติ, ‘เอทิสา ปน โหนฺตี’’’ติ ตตฺร ฐิตสฺเสว อิทฺธิยา หิมวนฺเต อญฺญตรํ วิหารํ ทสฺเสสิฯ โส ตตฺถ ปจฺเจกพุทฺเธ อาลมฺพนพาหํ นิสฺสาย ฐิเต จ จงฺกมนฺเต จ รชนกมฺมสูจิกมฺมาทีนิ กโรนฺเต จ ทิสฺวา อาห – ‘‘ตุมฺเห อิธ, นาคจฺฉถ, ปพฺพชฺชา นาม ตุมฺเหหิ อนุญฺญาตา’’ติฯ ‘‘อาม, ปพฺพชฺชา อนุญฺญาตา, ปพฺพชิตกาลโต ปฏฺฐาย สมณา นาม อตฺตโน นิสฺสรณํ กาตุํ อิจฺฉิตปตฺถิตญฺจ ปเทสํ คนฺตุํ ลภนฺติ, เอตฺตกํว วฏฺฏตี’’ติ วตฺวา อากาเส ฐตฺวา –

‘‘อฏฺฐาน ตํ สงฺคณิการตสฺส, ยํ ผสฺสเย สามยิกํ วิมุตฺติ’’นฺติฯ –

อิมํ อุปฑฺฒคาถํ วตฺวา, ทิสฺสมาเนเนว กาเยน นนฺทมูลกปพฺภารํ อคมาสิฯ เอวํ คเต ปจฺเจกพุทฺเธ โส อตฺตโน ปณฺณสาลํ ปวิสิตฺวา นิปชฺชิฯ อารกฺขกปุริโสปิ ‘‘สยิโต กุมาโร, อิทานิ กุหิํ คมิสฺสตี’’ติ ปมตฺโต นิทฺทํ โอกฺกมิฯ โส ตสฺส ปมตฺตภาวํ ญตฺวา ปตฺตจีวรํ คเหตฺวา อรญฺญํ ปาวิสิฯ ตตฺร จ วิวิตฺโต วิปสฺสนํ อารภิตฺวา, ปจฺเจกโพธิํ สจฺฉิกตฺวา, ปจฺเจกพุทฺธฏฺฐานํ คโตฯ ตตฺร จ ‘‘กถมธิคต’’นฺติ ปุจฺฉิโต อาทิจฺจพนฺธุนา วุตฺตํ อุปฑฺฒคาถํ ปริปุณฺณํ กตฺวา อภาสิฯ

ตสฺสตฺโถ – อฏฺฐาน ตนฺติฯ อฏฺฐานํ ตํ, อการณํ ตนฺติ วุตฺตํ โหติ, อนุนาสิกโลโป กโต ‘‘อริยสจฺจาน ทสฺสน’’นฺติอาทีสุ (ขุ. ปา. 5.11; สุ. นิ. 270) วิยฯ สงฺคณิการตสฺสาติ คณาภิรตสฺสฯ ยนฺติ กรณวจนเมตํ ‘‘ยํ หิรียติ หิรียิตพฺเพนา’’ติอาทีสุ (ธ. ส. 30) วิยฯ ผสฺสเยติ อธิคจฺเฉฯ สามยิกํ วิมุตฺตินฺติ โลกิยสมาปตฺติํฯ สา หิ อปฺปิตปฺปิตสมเย เอว ปจฺจนีเกหิ วิมุจฺจนโต ‘‘สามยิกา วิมุตฺตี’’ติ วุจฺจติฯ ตํ สามยิกํ วิมุตฺติํฯ อฏฺฐานํ ตํ, น ตํ การณํ วิชฺชติ สงฺคณิการตสฺส, เยน การเณน ผสฺสเยติ เอตํ อาทิจฺจพนฺธุสฺส ปจฺเจกพุทฺธสฺส วโจ นิสมฺม สงฺคณิการติํ ปหาย โยนิโส ปฏิปชฺชนฺโต อธิคโตมฺหีติ อาหฯ เสสํ วุตฺตนยเมวาติฯ

อฏฺฐานคาถาวณฺณนา สมตฺตาฯ

ทุติโย วคฺโค นิฏฺฐิโตฯ

[55] ทิฏฺฐีวิสูกานีติ กา อุปฺปตฺติ? พาราณสิยํ กิร อญฺญตโร ราชา รโหคโต จินฺเตสิ – ‘‘ยถา สีตาทีนํ ปฏิฆาตกานิ อุณฺหาทีนิ อตฺถิ, อตฺถิ นุ โข เอวํ วฏฺฏปฏิฆาตกํ วินฏฺฏํ, โน’’ติฯ โส อมจฺเจ ปุจฺฉิ – ‘‘วิวฏฺฏํ ชานาถา’’ติ? เต ‘‘ชานาม, มหาราชา’’ติ อาหํสุฯ ราชา – ‘‘กิํ ต’’นฺติ? ตโต ‘‘อนฺตวา โลโก’’ติอาทินา นเยน สสฺสตุจฺเฉทํ กเถสุํฯ อถ ราชา ‘‘อิเม น ชานนฺติ, สพฺเพปิเม ทิฏฺฐิคติกา’’ติ สยเมว เตสํ วิโลมตญฺจ อยุตฺตตญฺจ ทิสฺวา ‘‘วฏฺฏปฏิฆาตกํ วิวฏฺฏํ อตฺถิ, ตํ คเวสิตพฺพ’’นฺติ จินฺเตตฺวา รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนฺโต ปจฺเจกโพธิํ สจฺฉากาสิฯ อิมญฺจ อุทานคาถํ อภาสิ ปจฺเจกพุทฺธมชฺเฌ พฺยากรณคาถญฺจ –

‘‘ทิฏฺฐีวิสูกานิ อุปาติวตฺโต, ปตฺโต นิยามํ ปฏิลทฺธมคฺโค;

อุปฺปนฺนญาโณมฺหิ อนญฺญเนยฺโย, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติฯ

ตสฺสตฺโถ – ทิฏฺฐีวิสูกานีติ ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิคตานิฯ ตานิ หิ มคฺคสมฺมาทิฏฺฐิยา วิสูกฏฺเฐน วิชฺฌนฏฺเฐน วิโลมฏฺเฐน จ วิสูกานิฯ เอวํ ทิฏฺฐิยา วิสูกานิ, ทิฏฺฐิ เอว วา วิสูกานิ ทิฏฺฐิวิสูกานิฯ อุปาติวตฺโตติ ทสฺสนมคฺเคน อติกฺกนฺโตฯ ปตฺโต นิยามนฺติ อวินิปาตธมฺมตาย สมฺโพธิปรายณตาย จ นิยตภาวํ อธิคโต, สมฺมตฺตนิยามสงฺขาตํ วา ปฐมมคฺคนฺติฯ เอตฺตาวตา ปฐมมคฺคกิจฺจนิปฺผตฺติ จ ตสฺส ปฏิลาโภ จ วุตฺโตฯ อิทานิ ปฏิลทฺธมคฺโคติ อิมินา เสสมคฺคปฏิลาภํ ทสฺเสติฯ อุปฺปนฺนญาโณมฺหีติ อุปฺปนฺนปจฺเจกโพธิญาโณ อมฺหิฯ เอเตน ผลํ ทสฺเสติฯ อนญฺญเนยฺโยติ อญฺเญหิ ‘‘อิทํ สจฺจํ, อิทํ สจฺจ’’นฺติ น เนตพฺโพฯ เอเตน สยมฺภุตํ ทีเปติ, ปตฺเต วา ปจฺเจกโพธิญาเณ อเนยฺยตาย อภาวา สยํวสิตํฯ สมถวิปสฺสนาย วา ทิฏฺฐิวิสูกานิ อุปาติวตฺโต, อาทิมคฺเคน ปตฺโต นิยามํ, เสเสหิ ปฏิลทฺธมคฺโค, ผลญาเณน อุปฺปนฺนญาโณ, ตํ สพฺพํ อตฺตนาว อธิคโตติ อนญฺญเนยฺโยฯ เสสํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติฯ

ทิฏฺฐิวิสูกคาถาวณฺณนา สมตฺตาฯ

[56] นิลฺโลลุโปติ กา อุปฺปตฺติ? พาราณสิรญฺโญ กิร สูโท อนฺตรภตฺตํ ปจิตฺวา อุปนาเมสิ มนุญฺญทสฺสนํ สาทุรสํ ‘‘อปฺเปว นาม เม ราชา ธนมนุปฺปเทยฺยา’’ติฯ ตํ รญฺโญ คนฺเธเนว โภตฺตุกามตํ ชเนสิ มุเข เขฬํ อุปฺปาเทนฺตํฯ ปฐมกพเฬ ปน มุเข ปกฺขิตฺตมตฺเต สตฺตรสหรณิสหสฺสานิ อมเตเนว ผุฏฺฐานิ อเหสุํฯ สูโท ‘‘อิทานิ เม ทสฺสติ, อิทานิ เม ทสฺสตี’’ติ จินฺเตสิฯ ราชาปิ ‘‘สกฺการารโห สูโท’’ติ จินฺเตสิ – ‘‘รสํ สายิตฺวา ปน สกฺกโรนฺตํ มํ ปาปโก กิตฺติสทฺโท อพฺภุคฺคจฺเฉยฺย – ‘โลโล อยํ ราชา รสครุโก’’’ติ น กิญฺจิ อภณิฯ เอวํ ยาว โภชนปริโยสานํ, ตาว สูโทปิ ‘‘อิทานิ ทสฺสติ, อิทานิ ทสฺสตี’’ติ จินฺเตสิฯ ราชาปิ อวณฺณภเยน น กิญฺจิ อภณิฯ

ตโต สูโท ‘‘นตฺถิ อิมสฺส รญฺโญ ชิวฺหาวิญฺญาณ’’นฺติ ทุติยทิวเส อรสภตฺตํ อุปนาเมสิฯ ราชา ภุญฺชนฺโต ‘‘นิคฺคหารโห อชฺช สูโท’’ติ ชานนฺโตปิ ปุพฺเพ วิย ปจฺจเวกฺขิตฺวา อวณฺณภเยน น กิญฺจิ อภณิฯ ตโต สูโท ‘‘ราชา เนว สุนฺทรํ นาสุนฺทรํ ชานาตี’’ติ จินฺเตตฺวา สพฺพํ ปริพฺพยํ อตฺตนา คเหตฺวา ยํกิญฺจิเทว ปจิตฺวา รญฺโญ เทติฯ ราชา ‘‘อโห วต โลโภ, อหํ นาม วีสติ นครสหสฺสานิ ภุญฺชนฺโต อิมสฺส โลเภน ภตฺตมตฺตมฺปิ น ลภามี’’ติ นิพฺพิชฺชิตฺวา, รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา, วิปสฺสนฺโต ปจฺเจกโพธิํ สจฺฉากาสิ, ปุริมนเยเนว จ อิมํ คาถํ อภาสิ –

‘‘นิลฺโลลุโป นิกฺกุโห นิปฺปิปาโส, นิมฺมกฺโข นิทฺธนฺตกสาวโมโห;

นิราสโย สพฺพโลเก ภวิตฺวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติฯ

ตตฺถ นิลฺโลลุโปติ อโลลุโปฯ โย หิ รสตณฺหาภิภูโต โหติ, โส ภุสํ ลุปฺปติ ปุนปฺปุนญฺจ ลุปฺปติ, เตน โลลุโปติ วุจฺจติฯ ตสฺมา เอส ตํ ปฏิกฺขิปนฺโต อาห ‘‘นิลฺโลลุโป’’ติฯ นิกฺกุโหติ เอตฺถ กิญฺจาปิ ยสฺส ติวิธํ กุหนวตฺถุ นตฺถิ, โส นิกฺกุโหติ วุจฺจติฯ อิมิสฺสา ปน คาถาย มนุญฺญโภชนาทีสุ วิมฺหยมนาปชฺชนโต นิกฺกุโหติ อยมธิปฺปาโย ฯ นิปฺปิปาโสติ เอตฺถ ปาตุมิจฺฉา ปิปาสา, ตสฺสา อภาเวน นิปฺปิปาโส, สาทุรสโลเภน โภตฺตุกมฺยตาวิรหิโตติ อตฺโถฯ นิมฺมกฺโขติ เอตฺถ ปรคุณวินาสนลกฺขโณ มกฺโข, ตสฺส อภาเวน นิมฺมกฺโขฯ อตฺตโน คหฏฺฐกาเล สูทสฺส คุณมกฺขนาภาวํ สนฺธายาหฯ นิทฺธนฺตกสาวโมโหติ เอตฺถ ราคาทโย ตโย, กายทุจฺจริตาทีนิ จ ตีณีติ ฉ ธมฺมา ยถาสมฺภวํ อปฺปสนฺนฏฺเฐน สกภาวํ วิชหาเปตฺวา ปรภาวํ คณฺหาปนฏฺเฐน กสฏฏฺเฐน จ กสาวาติ เวทิตพฺพาฯ ยถาห –

‘‘ตตฺถ, กตเม ตโย กสาวา? ราคกสาโว, โทสกสาโว, โมหกสาโว, อิเม ตโย กสาวาฯ ตตฺถ, กตเม อปเรปิ ตโย กสาวา? กายกสาโว, วจีกสาโว, มโนกสาโว’’ติ (วิภ. 924)ฯ

เตสุ โมหํ ฐเปตฺวา ปญฺจนฺนํ กสาวานํ เตสญฺจ สพฺเพสํ มูลภูตสฺส โมหสฺส นิทฺธนฺตตฺตา นิทฺธนฺตกสาวโมโห, ติณฺณํ เอว วา กายวจีมโนกสาวานํ โมหสฺส จ นิทฺธนฺตตฺตา นิทฺธนฺตกสาวโมโหฯ อิตเรสุ นิลฺโลลุปตาทีหิ ราคกสาวสฺส, นิมฺมกฺขตาย โทสกสาวสฺส นิทฺธนฺตภาโว สิทฺโธ เอวฯ นิราสโยติ นิตฺตณฺโหฯ สพฺพโลเกติ สกลโลเก, ตีสุ ภเวสุ ทฺวาทสสุ วา อายตเนสุ ภววิภวตณฺหาวิรหิโต หุตฺวาติ อตฺโถฯ เสสํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ อถ วา ตโยปิ ปาเท วตฺวา เอโก จเรติ เอโก จริตุํ สกฺกุเณยฺยาติ เอวมฺปิ เอตฺถ สมฺพนฺโธ กาตพฺโพติฯ

นิลฺโลลุปคาถาวณฺณนา สมตฺตาฯ

[57] ปาปํ สหายนฺติ กา อุปฺปตฺติ? พาราณสิยํ กิร อญฺญตโร ราชา มหจฺจราชานุภาเวน นครํ ปทกฺขิณํ กโรนฺโต มนุสฺเส โกฏฺฐาคารโต ปุราณธญฺญานิ พหิทฺธา นีหรนฺเต ทิสฺวา ‘‘กิํ, ภเณ, อิท’’นฺติ อมจฺเจ ปุจฺฉิฯ ‘‘อิทานิ, มหาราช, นวธญฺญานิ อุปฺปชฺชิสฺสนฺติ, เตสํ โอกาสํ กาตุํ อิเม มนุสฺสา ปุราณธญฺญาทีนิ ฉฑฺเฑนฺตี’’ติฯ ราชา – ‘‘กิํ, ภเณ, อิตฺถาคารพลกายาทีนํ วฏฺฏํ ปริปุณฺณ’’นฺติ ? ‘‘อาม, มหาราช, ปริปุณฺณนฺติ’’ฯ ‘‘เตน หิ, ภเณ, ทานสาลํ การาเปถ, ทานํ ทสฺสามิ, มา อิมานิ ธญฺญานิ อนุปการานิ วินสฺสิํสู’’ติฯ ตโต นํ อญฺญตโร ทิฏฺฐิคติโก อมจฺโจ ‘‘มหาราช, นตฺถิ ทินฺน’’นฺติ อารพฺภ ยาว ‘‘พาลา จ ปณฺฑิตา จ สนฺธาวิตฺวา สํสริตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสนฺตี’’ติ วตฺวา นิวาเรสิฯ โส ทุติยมฺปิ ตติยมฺปิ โกฏฺฐาคาเร วิลุมฺปนฺเต ทิสฺวา ตเถว อาณาเปสิฯ ตติยมฺปิ นํ ‘‘มหาราช, ทตฺตุปญฺญตฺตํ ยทิทํ ทาน’’นฺติอาทีนิ วตฺวา นิวาเรสิฯ โส ‘‘อเร, อหํ อตฺตโน สนฺตกมฺปิ น ลภามิ ทาตุํ, กิํ เม อิเมหิ ปาปสหาเยหี’’ติ นิพฺพินฺโน รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนฺโต ปจฺเจกโพธิํ สจฺฉากาสิฯ ตญฺจ ปาปํ สหายํ ครหนฺโต อิมํ อุทานคาถํ อภาสิ –

‘‘ปาปํ สหายํ ปริวชฺชเยถ, อนตฺถทสฺสิํ วิสเม นิวิฏฺฐํ;

สยํ น เสเว ปสุตํ ปมตฺตํ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติฯ

ตสฺสายํ สงฺเขปตฺโถ – ยฺวายํ ทสวตฺถุกาย ปาปทิฏฺฐิยา สมนฺนาคตตฺตา ปาโป, ปเรสมฺปิ อนตฺถํ ปสฺสตีติ อนตฺถทสฺสี, กายทุจฺจริตาทิมฺหิ จ วิสเม นิวิฏฺโฐ, ตํ อตฺถกาโม กุลปุตฺโต ปาปํ สหายํ ปริวชฺชเยถ อนตฺถทสฺสิํ วิสเม นิวิฏฺฐํฯ สยํ น เสเวติ อตฺตโน วเสน น เสเวฯ ยทิ ปน ปรวโส โหติ, กิํ สกฺกา กาตุนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ปสุตนฺติ ปสฏํ , ทิฏฺฐิวเสน ตตฺถ ตตฺถ ลคฺคนฺติ อตฺโถฯ ปมตฺตนฺติ กามคุเณสุ โวสฺสฏฺฐจิตฺตํ, กุสลภาวนารหิตํ วาฯ ตํ เอวรูปํ น เสเว, น ภเช, น ปยิรุปาเส, อญฺญทตฺถุ เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโปติฯ

ปาปสหายคาถาวณฺณนา สมตฺตาฯ

[58] พหุสฺสุตนฺติ กา อุปฺปตฺติ? ปุพฺเพ กิร กสฺสปสฺส ภควโต สาสเน อฏฺฐ ปจฺเจกโพธิสตฺตา ปพฺพชิตฺวา คตปจฺจาคตวตฺตํ ปูเรตฺวา เทวโลเก อุปฺปนฺนาติ สพฺพํ อนวชฺชโภชีคาถาย วุตฺตสทิสเมวฯ อยํ ปน วิเสโส – ปจฺเจกพุทฺเธ นิสีทาเปตฺวา ราชา อาห ‘‘เก ตุมฺเห’’ติ? เต อาหํสุ – ‘‘มยํ, มหาราช, พหุสฺสุตา นามา’’ติฯ ราชา – ‘‘อหํ สุตพฺรหฺมทตฺโต นาม, สุเตน ติตฺติํ น คจฺฉามิ, หนฺท, เนสํ สนฺติเก วิจิตฺรนยํ สทฺธมฺมเทสนํ โสสฺสามี’’ติ อตฺตมโน ทกฺขิโณทกํ ทตฺวา, ปริวิสิตฺวา, ภตฺตกิจฺจปริโยสาเน สงฺฆตฺเถรสฺส ปตฺตํ คเหตฺวา, วนฺทิตฺวา, ปุรโต นิสีทิ ‘‘ธมฺมกถํ, ภนฺเต, กโรถา’’ติฯ โส ‘‘สุขิโต โหตุ, มหาราช, ราคกฺขโย โหตู’’ติ วตฺวา อุฏฺฐิโตฯ ราชา ‘‘อยํ น พหุสฺสุโต, ทุติโย พหุสฺสุโต ภวิสฺสติ, สฺเว ทานิ วิจิตฺรธมฺมเทสนํ โสสฺสามี’’ติ สฺวาตนาย นิมนฺเตสิฯ เอวํ ยาว สพฺเพสํ ปฏิปาฏิ คจฺฉติ, ตาว นิมนฺเตสิฯ เต สพฺเพปิ ‘‘โทสกฺขโย โหตุ, โมหกฺขโย, คติกฺขโย, วฏฺฏกฺขโย, อุปธิกฺขโย, ตณฺหกฺขโย โหตู’’ติ เอวํ เอเกกํ ปทํ วิเสเสตฺวา เสสํ ปฐมสทิสเมว วตฺวา อุฏฺฐหิํสุฯ

ตโต ราชา ‘‘อิเม ‘พหุสฺสุตา มย’นฺติ ภณนฺติ, น จ เตสํ วิจิตฺรกถา, กิเมเตหิ วุตฺต’’นฺติ เตสํ วจนตฺถํ อุปปริกฺขิตุมารทฺโธฯ

อถ ‘‘ราคกฺขโย โหตู’’ติ อุปปริกฺขนฺโต ‘‘ราเค ขีเณ โทโสปิ โมโหปิ อญฺญตรญฺญตเรปิ กิเลสา ขีณา โหนฺตี’’ติ ญตฺวา อตฺตมโน อโหสิ – ‘‘นิปฺปริยายพหุสฺสุตา อิเม สมณาฯ ยถา หิ ปุริเสน มหาปถวิํ วา อากาสํ วา องฺคุลิยา นิทฺทิสนฺเตน น องฺคุลิมตฺโตว ปเทโส นิทฺทิฏฺโฐ โหติ, อปิจ, โข, ปน ปถวีอากาสา เอว นิทฺทิฏฺฐา โหนฺติ, เอวํ อิเมหิ เอกเมกํ อตฺถํ นิทฺทิสนฺเตหิ อปริมาณา อตฺถา นิทฺทิฏฺฐา โหนฺตี’’ติฯ ตโต โส ‘‘กุทาสฺสุ นามาหมฺปิ เอวํ พหุสฺสุโต ภวิสฺสามี’’ติ ตถารูปํ พหุสฺสุตภาวํ ปตฺเถนฺโต รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา, วิปสฺสนฺโต ปจฺเจกโพธิํ สจฺฉิกตฺวา, อิมํ อุทานคาถํ อภาสิ –

‘‘พหุสฺสุตํ ธมฺมธรํ ภเชถ, มิตฺตํ อุฬารํ ปฏิภานวนฺตํ;

อญฺญาย อตฺถานิ วิเนยฺย กงฺขํ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติฯ

ตตฺถายํ สงฺเขปตฺโถ – พหุสฺสุตนฺติ ทุวิโธ พหุสฺสุโต ตีสุ ปิฏเกสุ อตฺถโต นิขิโล ปริยตฺติพหุสฺสุโต จ, มคฺคผลวิชฺชาภิญฺญานํ ปฏิวิทฺธตฺตา ปฏิเวธพหุสฺสุโต จฯ อาคตาคโม ธมฺมธโรฯ อุฬาเรหิ ปน กายวจีมโนกมฺเมหิ สมนฺนาคโต อุฬาโรฯ ยุตฺตปฏิภาโน จ มุตฺตปฏิภาโน จ ยุตฺตมุตฺตปฏิภาโน จ ปฏิภานวาฯ ปริยตฺติปริปุจฺฉาธิคมวเสน วา ติธา ปฏิภานวา เวทิตพฺโพฯ ยสฺส หิ ปริยตฺติ ปฏิภาติ, โส ปริยตฺติปฏิภานวาฯ ยสฺส อตฺถญฺจ ญาณญฺจ ลกฺขณญฺจ ฐานาฏฺฐานญฺจ ปริปุจฺฉนฺตสฺส ปริปุจฺฉา ปฏิภาติ, โส ปริปุจฺฉาปฏิภานวาฯ เยน มคฺคาทโย ปฏิวิทฺธา โหนฺติ, โส อธิคมปฏิภานวาฯ ตํ เอวรูปํ พหุสฺสุตํ ธมฺมธรํ ภเชถ มิตฺตํ อุฬารํ ปฏิภานวนฺตํฯ ตโต ตสฺสานุภาเวน อตฺตตฺถปรตฺถอุภยตฺถเภทโต วา ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกปรมตฺถเภทโต วา อเนกปฺปการานิ อญฺญาย อตฺถานิฯ ตโต – ‘‘อโหสิํ นุ โข อหํ อตีตมทฺธาน’’นฺติอาทีสุ (ม. นิ. 1.18; สํ. นิ. 2.20) กงฺขฏฺฐาเนสุ วิเนยฺย กงฺขํ, วิจิกิจฺฉํ วิเนตฺวา วินาเสตฺวา เอวํ กตสพฺพกิจฺโจ เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโปติฯ

พหุสฺสุตคาถาวณฺณนา สมตฺตาฯ

[59] ขิฑฺฑํ รตินฺติ กา อุปฺปตฺติ? พาราณสิยํ วิภูสกพฺรหฺมทตฺโต นาม ราชา ปาโตว ยาคุํ วา ภตฺตํ วา ภุญฺชิตฺวา นานาวิธวิภูสเนหิ อตฺตานํ วิภูสาเปตฺวา มหาอาทาเส สกลสรีรํ ทิสฺวา ยํ น อิจฺฉติ ตํ อปเนตฺวา อญฺเญน วิภูสเนน วิภูสาเปติฯ ตสฺส เอกทิวสํ เอวํ กโรโต ภตฺตเวลา มชฺฌนฺหิกสมโย ปตฺโตฯ อถ อวิภูสิโตว ทุสฺสปฏฺเฏน สีสํ เวเฐตฺวา, ภุญฺชิตฺวา, ทิวาเสยฺยํ อุปคจฺฉิฯ ปุนปิ อุฏฺฐหิตฺวา ตเถว กโรโต สูริโย อตฺถงฺคโตฯ เอวํ ทุติยทิวเสปิ ตติยทิวเสปิฯ อถสฺส เอวํ มณฺฑนปฺปสุตสฺส ปิฏฺฐิโรโค อุทปาทิฯ ตสฺเสตทโหสิ – ‘‘อโห เร, อหํ สพฺพถาเมน วิภูสนฺโตปิ อิมสฺมิํ กปฺปเก วิภูสเน อสนฺตุฏฺโฐ โลภํ อุปฺปาเทสิํฯ โลโภ จ นาเมส อปายคมนีโย ธมฺโม, หนฺทาหํ, โลภํ นิคฺคณฺหามี’’ติ รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนฺโต ปจฺเจกโพธิํ สจฺฉิกตฺวา อิมํ อุทานคาถํ อภาสิ –

‘‘ขิฑฺฑํ รติํ กามสุขญฺจ โลเก, อนลงฺกริตฺวา อนเปกฺขมาโน;

วิภูสนฏฺฐานา วิรโต สจฺจวาที, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติฯ

ตตฺถ ขิฑฺฑา จ รติ จ ปุพฺเพ วุตฺตาวฯ กามสุขนฺติ วตฺถุกามสุขํฯ วตฺถุกามาปิ หิ สุขสฺส วิสยาทิภาเวน สุขนฺติ วุจฺจนฺติฯ ยถาห – ‘‘อตฺถิ รูปํ สุขํ สุขานุปติต’’นฺติ (สํ. นิ. 3.60)ฯ เอวเมตํ ขิฑฺฑํ รติํ กามสุขญฺจ อิมสฺมิํ โอกาสโลเก อนลงฺกริตฺวา อลนฺติ อกตฺวา, เอตํ ตปฺปกนฺติ วา สารภูตนฺติ วา เอวํ อคฺคเหตฺวาฯ อนเปกฺขมาโนติ เตน อลงฺกรเณน อนเปกฺขณสีโล, อปิหาลุโก, นิตฺตณฺโห, วิภูสนฏฺฐานา วิรโต สจฺจวาที เอโก จเรติฯ ตตฺถ วิภูสา ทุวิธา – อคาริกวิภูสา, อนคาริกวิภูสา จฯ ตตฺถ อคาริกวิภูสา สาฏกเวฐนมาลาคนฺธาทิ, อนคาริกวิภูสา ปตฺตมณฺฑนาทิฯ วิภูสา เอว วิภูสนฏฺฐานํฯ ตสฺมา วิภูสนฏฺฐานา ติวิธาย วิรติยา วิรโตฯ อวิตถวจนโต สจฺจวาทีติ เอวมตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

วิภูสนฏฺฐานคาถาวณฺณนา สมตฺตาฯ

[60] ปุตฺตญฺจ ทารนฺติ กา อุปฺปตฺติ? พาราณสิรญฺโญ กิร ปุตฺโต ทหรกาเล เอว อภิสิตฺโต รชฺชํ กาเรสิฯ โส ปฐมคาถาย วุตฺตปจฺเจกโพธิสตฺโต วิย รชฺชสิริมนุภวนฺโต เอกทิวสํ จินฺเตสิ – ‘‘อหํ รชฺชํ กาเรนฺโต พหูนํ ทุกฺขํ กโรมิฯ กิํ เม เอกภตฺตตฺถาย อิมินา ปาเปน, หนฺท สุขมุปฺปาเทมี’’ติ รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนฺโต ปจฺเจกโพธิํ สจฺฉิกตฺวา อิมํ อุทานคาถํ อภาสิ –

‘‘ปุตฺตญฺจ ทารํ ปิตรญฺจ มาตรํ, ธนานิ ธญฺญานิ จ พนฺธวานิ;

หิตฺวาน กามานิ ยโถธิกานิ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติฯ

ตตฺถ ธนานีติ มุตฺตามณิเวฬุริยสงฺขสิลาปวาฬรชตชาตรูปาทีนิ รตนานิฯ ธญฺญานีติ สาลิวีหิยวโคธุมกงฺกุวรกกุทฺรูสกปเภทานิ สตฺต เสสาปรณฺณานิ จฯ พนฺธวานีติ ญาติพนฺธุโคตฺตพนฺธุมิตฺตพนฺธุสิปฺปพนฺธุวเสน จตุพฺพิเธ พนฺธเวฯ ยโถธิกานีติ สกสกโอธิวเสน ฐิตาเนวฯ เสสํ วุตฺตนยเมวาติฯ

ปุตฺตทารคาถาวณฺณนา สมตฺตาฯ

[61] สงฺโค เอโสติ กา อุปฺปตฺติ? พาราณสิยํ กิร ปาทโลลพฺรหฺมทตฺโต นาม ราชา อโหสิฯ โส ปาโตว ยาคุํ วา ภตฺตํ วา ภุญฺชิตฺวา ตีสุ ปาสาเทสุ ติวิธนาฏกานิ ปสฺสติฯ ติวิธนาฏกานีติ กิร ปุพฺพราชโต อาคตํ, อนนฺตรราชโต อาคตํ, อตฺตโน กาเล อุฏฺฐิตนฺติฯ โส เอกทิวสํ ปาโตว ทหรนาฏกปาสาทํ คโตฯ ตา นาฏกิตฺถิโย ‘‘ราชานํ รมาเปสฺสามา’’ติ สกฺกสฺส เทวานมินฺทสฺส อจฺฉราโย วิย อติมโนหรํ นจฺจคีตวาทิตํ ปโยเชสุํฯ ราชา – ‘‘อนจฺฉริยเมตํ ทหราน’’นฺติ อสนฺตุฏฺโฐ หุตฺวา มชฺฌิมนาฏกปาสาทํ คโตฯ ตาปิ นาฏกิตฺถิโย ตเถว อกํสุฯ โส ตตฺถาปิ ตเถว อสนฺตุฏฺโฐ หุตฺวา มหานาฏกปาสาทํ คโตฯ ตาปิ นาฏกิตฺถิโย ตเถว อกํสุฯ

ราชา ทฺเว ตโย ราชปริวฏฺเฏ อตีตานํ ตาสํ มหลฺลกภาเวน อฏฺฐิกีฬนสทิสํ นจฺจํ ทิสฺวา คีตญฺจ อมธุรํ สุตฺวา ปุนเทว ทหรนาฏกปาสาทํ, ปุน มชฺฌิมนาฏกปาสาทนฺติ เอวํ วิจริตฺวา กตฺถจิ อสนฺตุฏฺโฐ จินฺเตสิ – ‘‘อิมา นาฏกิตฺถิโย สกฺกํ เทวานมินฺทํ อจฺฉราโย วิย มํ รมาเปตุกามา สพฺพถาเมน นจฺจคีตวาทิตํ ปโยเชสุํ, สฺวาหํ กตฺถจิ อสนฺตุฏฺโฐ โลภเมว วฑฺเฒมิ, โลโภ จ นาเมส อปายคมนีโย ธมฺโม, หนฺทาหํ โลภํ นิคฺคณฺหามี’’ติ รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนฺโต ปจฺเจกโพธิํ สจฺฉิกตฺวา อิมํ อุทานคาถํ อภาสิ –

‘‘สงฺโค เอโส ปริตฺตเมตฺถ โสขฺยํ, อปฺปสฺสาโท ทุกฺขเมตฺถ ภิยฺโย;

คโฬ เอโส อิติ ญตฺวา มติมา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติฯ

ตสฺสตฺโถ – สงฺโค เอโสติ อตฺตโน อุปโภคํ นิทฺทิสติฯ โส หิ สชฺชนฺติ ตตฺถ ปาณิโน กทฺทเม ปวิฏฺโฐ หตฺถี วิยาติ สงฺโคฯ ปริตฺตเมตฺถ โสขฺยนฺติ เอตฺถ ปญฺจกามคุณูปโภคกาเล วิปรีตสญฺญาย อุปฺปาเทตพฺพโต กามาวจรธมฺมปริยาปนฺนโต วา ลามกฏฺเฐน โสขฺยํ ปริตฺตํ, วิชฺชุปฺปภาย โอภาสิตนจฺจทสฺสนสุขํ วิย อิตฺตรํ , ตาวกาลิกนฺติ วุตฺตํ โหติฯ อปฺปสฺสาโท ทุกฺขเมตฺถ ภิยฺโยติ เอตฺถ จ ยฺวายํ ‘‘ยํ โข, ภิกฺขเว, อิเม ปญฺจ กามคุเณ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ, อยํ กามานํ อสฺสาโท’’ติ (ม. นิ. 1.166) วุตฺโตฯ โส ยทิทํ ‘‘โก จ, ภิกฺขเว, กามานํ อาทีนโว? อิธ, ภิกฺขเว, กุลปุตฺโต เยน สิปฺปฏฺฐาเนน ชีวิกํ กปฺเปติ, ยทิ มุทฺทาย, ยทิ คณนายา’’ติ เอวมาทินา (ม. นิ. 1.167) นเยเนตฺถ ทุกฺขํ วุตฺตํฯ ตํ อุปนิธาย อปฺโป อุทกพินฺทุมตฺโต โหติฯ อถ โข ทุกฺขเมว ภิยฺโย พหุ, จตูสุ สมุทฺเทสุ อุทกสทิสํ โหติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อปฺปสฺสาโท ทุกฺขเมตฺถ ภิยฺโย’’ติฯ คโฬ เอโสติ อสฺสาทํ ทสฺเสตฺวา อากฑฺฒนวเสน พฬิโส วิย เอโส ยทิทํ ปญฺจ กามคุณาฯ อิติ ญตฺวา มติมาติ เอวํ ญตฺวา พุทฺธิมา ปณฺฑิโต ปุริโส สพฺพมฺเปตํ ปหาย เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโปติฯ

สงฺคคาถาวณฺณนา สมตฺตาฯ

[62] สนฺทาลยิตฺวานาติ กา อุปฺปตฺติ? พาราณสิยํ กิร อนิวตฺตพฺรหฺมทตฺโต นาม ราชา อโหสิ ฯ โส สงฺคามํ โอติณฺโณ อชินิตฺวา อญฺญํ วา กิจฺจํ อารทฺโธ อนิฏฺฐเปตฺวา น นิวตฺตติ, ตสฺมา นํ เอวํ สญฺชานิํสุฯ

โส เอกทิวสํ อุยฺยานํ คจฺฉติฯ เตน จ สมเยน วนทาโห อุฏฺฐาสิฯ โส อคฺคิ สุกฺขานิ จ หริตานิ จ ติณาทีนิ ทหนฺโต อนิวตฺตมาโน เอว คจฺฉติฯ ราชา ตํ ทิสฺวา ตปฺปฏิภาคนิมิตฺตํ อุปฺปาเทสิฯ ‘‘ยถายํ วนทาโห, เอวเมว เอกาทสวิโธ อคฺคิ สพฺพสตฺเต ทหนฺโต อนิวตฺตมาโนว คจฺฉติ มหาทุกฺขํ อุปฺปาเทนฺโต, กุทาสฺสุ นามาหมฺปิ อิมสฺส ทุกฺขสฺส นิวตฺตนตฺถํ อยํ อคฺคิ วิย อริยมคฺคญาณคฺคินา กิเลเส ทหนฺโต อนิวตฺตมาโน คจฺเฉยฺย’’นฺติ? ตโต มุหุตฺตํ คนฺตฺวา เกวฏฺเฏ อทฺทส นทิยํ มจฺเฉ คณฺหนฺเต ฯ เตสํ ชาลนฺตรํ ปวิฏฺโฐ เอโก มหามจฺโฉ ชาลํ เภตฺวา ปลายิฯ เต ‘‘มจฺโฉ ชาลํ เภตฺวา คโต’’ติ สทฺทมกํสุฯ ราชา ตมฺปิ วจนํ สุตฺวา ตปฺปฏิภาคนิมิตฺตํ อุปฺปาเทสิ – ‘‘กุทาสฺสุ นามาหมฺปิ อริยมคฺคญาเณน ตณฺหาทิฏฺฐิชาลํ เภตฺวา อสชฺชมาโน คจฺเฉยฺย’’นฺติฯ โส รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ อารภิตฺวา ปจฺเจกโพธิํ สจฺฉากาสิ, อิมญฺจ อุทานคาถํ อภาสิ –

‘‘สนฺทาลยิตฺวาน สํโยชนานิ, ชาลํว เภตฺวา สลิลมฺพุจารี;

อคฺคีว ทฑฺฒํ อนิวตฺตมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติฯ

ตสฺสา ทุติยปาเท ชาลนฺติ สุตฺตมยํ วุจฺจติฯ อมฺพูติ อุทกํ, ตตฺถ จรตีติ อมฺพุจารี, มจฺฉสฺเสตํ อธิวจนํฯ สลิเล อมฺพุจารี สลิลมฺพุจารี, ตสฺมิํ นทีสลิเล ชาลํ เภตฺวา อมฺพุจารีวาติ วุตฺตํ โหติฯ ตติยปาเท ทฑฺฒนฺติ ทฑฺฒฏฺฐานํ วุจฺจติฯ ยถา อคฺคิ ทฑฺฒฏฺฐานํ ปุน น นิวตฺตติ, น ตตฺถ ภิยฺโย อาคจฺฉติ, เอวํ มคฺคญาณคฺคินา ทฑฺฒํ กามคุณฏฺฐานํ อนิวตฺตมาโน ตตฺถ ภิยฺโย อนาคจฺฉนฺโตติ วุตฺตํ โหติฯ เสสํ วุตฺตนยเมวาติฯ

สนฺทาลนคาถาวณฺณนา สมตฺตาฯ

[63] โอกฺขิตฺตจกฺขูติ กา อุปฺปตฺติ? พาราณสิยํ กิร จกฺขุโลลพฺรหฺมทตฺโต นาม ราชา ปาทโลลพฺรหฺมทตฺโต วิย นาฏกทสฺสนมนุยุตฺโต โหติฯ อยํ ปน วิเสโส – โส อสนฺตุฏฺโฐ ตตฺถ ตตฺถ คจฺฉติ, อยํ ตํ ตํ นาฏกํ ทิสฺวา อติวิย อภินนฺทิตฺวา นาฏกปริวตฺตทสฺสเนน ตณฺหํ วฑฺเฒนฺโต วิจรติฯ

โส กิร นาฏกทสฺสนาย อาคตํ อญฺญตรํ กุฏุมฺพิยภริยํ ทิสฺวา ราคํ อุปฺปาเทสิฯ ตโต สํเวคมาปชฺชิตฺวา ปุน ‘‘อหํ อิมํ ตณฺหํ วฑฺเฒนฺโต อปายปริปูรโก ภวิสฺสามิ, หนฺท นํ นิคฺคณฺหามี’’ติ ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนฺโต ปจฺเจกโพธิํ สจฺฉิกตฺวา อตฺตโน ปุริมปฏิปตฺติํ ครหนฺโต ตปฺปฏิปกฺขคุณทีปิกํ อิมํ อุทานคาถํ อภาสิ –

‘‘โอกฺขิตฺตจกฺขู น จ ปาทโลโล, คุตฺตินฺทฺริโย รกฺขิตมานสาโน;

อนวสฺสุโต อปริฑยฺหมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติฯ

ตตฺถ โอกฺขิตฺตจกฺขูติ เหฏฺฐาขิตฺตจกฺขุ, สตฺต คีวฏฺฐีนิ ปฏิปาฏิยา ฐเปตฺวา ปริวชฺชคเหตพฺพทสฺสนตฺถํ ยุคมตฺตํ เปกฺขมาโนติ วุตฺตํ โหติฯ น ตุ หนุกฏฺฐินา หทยฏฺฐิํ สงฺฆฏฺเฏนฺโตฯ เอวญฺหิ โอกฺขิตฺตจกฺขุตา น สมณสารุปฺปา โหตีฯ น จ ปาทโลโลติ เอกสฺส ทุติโย, ทฺวินฺนํ ตติโยติ เอวํ คณมชฺฌํ ปวิสิตุกามตาย กณฺฑูยมานปาโท วิย อภวนฺโต, ทีฆจาริกอนวฏฺฐิตจาริกวิรโต วาฯ คุตฺตินฺทฺริโยติ ฉสุ อินฺทฺริเยสุ อิธ วิสุํวุตฺตาวเสสวเสน โคปิตินฺทฺริโยฯ รกฺขิตมานสาโนติ มานสํ เยว มานสานํ, ตํ รกฺขิตมสฺสาติ รกฺขิตมานสาโนฯ ยถา กิเลเสหิ น วิลุปฺปติ, เอวํ รกฺขิตจิตฺโตติ วุตฺตํ โหติฯ อนวสฺสุโตติ อิมาย ปฏิปตฺติยา เตสุ เตสุ อารมฺมเณสุ กิเลสอนฺวาสฺสววิรหิโตฯ อปริฑยฺหมาโนติ เอวํ อนฺวาสฺสววิรหาว กิเลสคฺคีหิ อปริฑยฺหมาโนฯ พหิทฺธา วา อนวสฺสุโต, อชฺฌตฺตํ อปริฑยฺหมาโนฯ เสสํ วุตฺตนยเมวาติฯ

โอกฺขิตฺตจกฺขุคาถาวณฺณนา สมตฺตาฯ

[64] โอหารยิตฺวาติ กา อุปฺปตฺติ? พาราณสิยํ กิร อยํ อญฺโญปิ จาตุมาสิกพฺรหฺมทตฺโต นาม ราชา จตุมาเส จตุมาเส อุยฺยานกีฬํ คจฺฉติฯ

โส เอกทิวสํ คิมฺหานํ มชฺฌิเม มาเส อุยฺยานํ ปวิสนฺโต อุยฺยานทฺวาเร ปตฺตสญฺฉนฺนํ ปุปฺผาลงฺกตวิฏปํ ปาริจฺฉตฺตกโกวิฬารํ ทิสฺวา เอกํ ปุปฺผํ คเหตฺวา อุยฺยานํ ปาวิสิฯ ตโต ‘‘รญฺญา อคฺคปุปฺผํ คหิต’’นฺติ อญฺญตโรปิ อมจฺโจ หตฺถิกฺขนฺเธ ฐิโต เอว เอกํ ปุปฺผํ อคฺคเหสิฯ เอเตเนว อุปาเยน สพฺโพ พลกาโย อคฺคเหสิฯ ปุปฺผํ อนสฺสาเทนฺตา ปตฺตมฺปิ คณฺหิํสุฯ โส รุกฺโข นิปฺปตฺตปุปฺโผ ขนฺธมตฺโตว อโหสิฯ ตํ ราชา สายนฺหสมเย อุยฺยานา นิกฺขมนฺโต ทิสฺวา ‘‘กิํ กโต อยํ รุกฺโข, มม อาคมนเวลายํ มณิวณฺณสาขนฺตเรสุ ปวาฬสทิสปุปฺผาลงฺกโต อโหสิ, อิทานิ นิปฺปตฺตปุปฺโผ ชาโต’’ติ จินฺเตนฺโต ตสฺเสวาวิทูเร อปุปฺผิตํ รุกฺขํ สญฺฉนฺนปลาสํ อทฺทสฯ ทิสฺวา จสฺส เอตทโหสิ – ‘‘อยํ รุกฺโข ปุปฺผภริตสาขตฺตา พหุชนสฺส โลภนีโย อโหสิ, เตน มุหุตฺเตเนว พฺยสนํ ปตฺโต, อยํ ปนญฺโญ อโลภนียตฺตา ตเถว ฐิโตฯ อิทมฺปิ รชฺชํ ปุปฺผิตรุกฺโข วิย โลภนียํ, ภิกฺขุภาโว ปน อปุปฺผิตรุกฺโข วิย อโลภนีโยฯ ตสฺมา ยาว อิทมฺปิ อยํ รุกฺโข วิย น วิลุปฺปติ, ตาว อยมญฺโญ สญฺฉนฺนปตฺโต ยถา ปาริจฺฉตฺตโก, เอวํ กาสาเวน ปริสญฺฉนฺเนน หุตฺวา ปพฺพชิตพฺพ’’นฺติฯ โส รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนฺโต ปจฺเจกโพธิํ สจฺฉิกตฺวา อิมํ อุทานคาถํ อภาสิ –

‘‘โอหารยิตฺวา คิหิพฺยญฺชนานิ, สญฺฉนฺนปตฺโต ยถา ปาริฉตฺโต;

กาสายวตฺโถ อภินิกฺขมิตฺวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติฯ

ตตฺถ กาสายวตฺโถ อภินิกฺขมิตฺวาติ อิมสฺส ปาทสฺส เคหา อภินิกฺขมิตฺวา กาสายวตฺโถ หุตฺวาติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพฯ เสสํ วุตฺตนเยเนว สกฺกา ชานิตุนฺติ น วิตฺถาริตนฺติฯ

ปาริจฺฉตฺตกคาถาวณฺณนา สมตฺตาฯ

ตติโย วคฺโค นิฏฺฐิโตฯ

[65] รเสสูติ กา อุปฺปตฺติ? อญฺญตโร กิร พาราณสิราชา อุยฺยาเน อมจฺจปุตฺเตหิ ปริวุโต สิลาปฏฺฏโปกฺขรณิยํ กีฬติฯ

ตสฺส สูโท สพฺพมํสานํ รสํ คเหตฺวา อตีว สุสงฺขตํ อมตกปฺปํ อนฺตรภตฺตํ ปจิตฺวา อุปนาเมสิฯ โส ตตฺถ เคธมาปนฺโน กสฺสจิ กิญฺจิ อทตฺวา อตฺตนาว ภุญฺชิฯ อุทกกีฬโต จ อติวิกาเล นิกฺขนฺโต สีฆํ สีฆํ ภุญฺชิฯ เยหิ สทฺธิํ ปุพฺเพ ภุญฺชติ, น เตสํ กญฺจิ สริฯ อถ ปจฺฉา ปฏิสงฺขานํ อุปฺปาเทตฺวา ‘‘อโห, มยา ปาปํ กตํ, ยฺวาหํ รสตณฺหาย อภิภูโต สพฺพชนํ วิสริตฺวา เอกโกว ภุญฺชิํฯ หนฺท รสตณฺหํ นิคฺคณฺหามี’’ติ รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนฺโต ปจฺเจกโพธิํ สจฺฉิกตฺวา อตฺตโน ปุริมปฏิปตฺติํ ครหนฺโต ตปฺปฏิปกฺขคุณทีปิกํ อิมํ อุทานคาถํ อภาสิ –

‘‘รเสสุ เคธํ อกรํ อโลโล, อนญฺญโปสี สปทานจารี;

กุเล กุเล อปฺปฏิพทฺธจิตฺโต, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติฯ

ตตฺถ รเสสูติ อมฺพิลมธุรติตฺตกกฏุกโลณิกขาริกกสาวาทิเภเทสุ สายนีเยสุฯ เคธํ อกรนฺติ คิทฺธิํ อกโรนฺโต, ตณฺหํ อนุปฺปาเทนฺโตติ วุตฺตํ โหติฯ อโลโลติ ‘‘อิทํ สายิสฺสามิ, อิทํ สายิสฺสามี’’ติ เอวํ รสวิเสเสสุ อนากุโลฯ อนญฺญโปสีติ โปเสตพฺพกสทฺธิวิหาริกาทิวิรหิโต , กายสนฺธารณมตฺเตน สนฺตุฏฺโฐติ วุตฺตํ โหติฯ ยถา วา ปุพฺเพ อุยฺยาเน รเสสุ เคธกรณโลโล หุตฺวา อญฺญโปสี อาสิํ, เอวํ อหุตฺวา ยาย ตณฺหาย โลโล หุตฺวา รเสสุ เคธํ กโรติฯ ตํ ตณฺหํ หิตฺวา อายติํ ตณฺหามูลกสฺส อญฺญสฺส อตฺตภาวสฺส อนิพฺพตฺตเนน อนญฺญโปสีติ ทสฺเสติฯ อถ วา อตฺถภญฺชนกฏฺเฐน อญฺเญติ กิเลสา วุจฺจนฺติฯ เตสํ อโปสเนน อนญฺญโปสีติ อยมฺเปตฺถ อตฺโถฯ สปทานจารีติ อโวกฺกมฺมจารี อนุปุพฺพจารี, ฆรปฏิปาฏิํ อฉฑฺเฑตฺวา อฑฺฒกุลญฺจ ทลิทฺทกุลญฺจ นิรนฺตรํ ปิณฺฑาย ปวิสมาโนติ อตฺโถฯ กุเล กุเล อปฺปฏิพทฺธจิตฺโตติ ขตฺติยกุลาทีสุ ยตฺถ กตฺถจิ กิเลสวเสน อลคฺคจิตฺโต, จนฺทูปโม นิจฺจนวโก หุตฺวาติ อตฺโถฯ เสสํ วุตฺตนยเมวาติฯ

รสเคธคาถาวณฺณนา สมตฺตาฯ

[66] ปหาย ปญฺจาวรณานีติ กา อุปฺปตฺติ? พาราณสิยํ กิร อญฺญตโร ราชา ปฐมชฺฌานลาภี อโหสิฯ โส ฌานานุรกฺขณตฺถํ รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนฺโต ปจฺเจกโพธิํ สจฺฉิกตฺวา อตฺตโน ปฏิปตฺติสมฺปทํ ทีเปนฺโต อิมํ อุทานคาถํ อภาสิ –

‘‘ปหาย ปญฺจาวรณานิ เจตโส, อุปกฺกิเลเส พฺยปนุชฺช สพฺเพ;

อนิสฺสิโต เฉตฺว สิเนหโทสํ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติฯ

ตตฺถ อาวรณานีติ นีวรณาเนวฯ ตานิ อตฺถโต อุรคสุตฺเต วุตฺตานิฯ ตานิ ปน ยสฺมา อพฺภาทโย วิย จนฺทสูริเย เจโต อาวรนฺติ, ตสฺมา ‘‘อาวรณานิ เจตโส’’ติ วุตฺตานิฯ ตานิ อุปจาเรน วา อปฺปนาย วา ปหายฯ อุปกฺกิเลเสติ อุปคมฺม จิตฺตํ วิพาเธนฺเต อกุสเล ธมฺเม, วตฺโถปมาทีสุ วุตฺเต อภิชฺฌาทโย วาฯ พฺยปนุชฺชาติ ปนุทิตฺวา วินาเสตฺวา, วิปสฺสนามคฺเคน ปชหิตฺวาติ อตฺโถฯ สพฺเพติ อนวเสเสฯ เอวํ สมถวิปสฺสนาสมฺปนฺโน ปฐมมคฺเคน ทิฏฺฐินิสฺสยสฺส ปหีนตฺตา อนิสฺสิโตฯ เสสมคฺเคหิ เฉตฺวา เตธาตุกํ สิเนหโทสํ, ตณฺหาราคนฺติ วุตฺตํ โหติฯ สิเนโห เอว หิ คุณปฏิปกฺขโต สิเนหโทโสติ วุตฺโตฯ เสสํ วุตฺตนยเมวาติฯ

อาวรณคาถาวณฺณนา สมตฺตาฯ

[67] วิปิฏฺฐิกตฺวานาติ กา อุปฺปตฺติ? พาราณสิยํ กิร อญฺญตโร ราชา จตุตฺถชฺฌานลาภี อโหสิฯ โส ฌานานุรกฺขณตฺถํ รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนฺโต ปจฺเจกโพธิํ สจฺฉิกตฺวา อตฺตโน ปฏิปตฺติสมฺปทํ ทีเปนฺโต อิมํ อุทานคาถํ อภาสิ –

‘‘วิปิฏฺฐิกตฺวาน สุขํ ทุขญฺจ, ปุพฺเพว จ โสมนสฺสโทมนสฺสํ;

ลทฺธานุเปกฺขํ สมถํ วิสุทฺธํ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติฯ

ตตฺถ วิปิฏฺฐิกตฺวานาติ ปิฏฺฐิโต กตฺวา, ฉฑฺเฑตฺวา ชหิตฺวาติ อตฺโถฯ สุขํ ทุขญฺจาติ กายิกํ สาตาสาตํฯ โสมนสฺสโทมนสฺสนฺติ เจตสิกํ สาตาสาตํฯ อุเปกฺขนฺติ จตุตฺถชฺฌานุเปกฺขํฯ สมถนฺติ จตุตฺถชฺฌานสมถเมวฯ วิสุทฺธนฺติ ปญฺจนีวรณวิตกฺกวิจารปีติสุขสงฺขาเตหิ นวหิ ปจฺจนีกธมฺเมหิ วิมุตฺตตฺตา วิสุทฺธํ, นิทฺธนฺตสุวณฺณมิว วิคตูปกฺกิเลสนฺติ อตฺโถฯ

อยํ ปน โยชนา – วิปิฏฺฐิกตฺวาน สุขํ ทุกฺขญฺจ ปุพฺเพว ปฐมชฺฌานุปจารภูมิยํเยว ทุกฺขํ, ตติยชฺฌานุปจารภูมิยํ สุขนฺติ อธิปฺปาโยฯ ปุน อาทิโต วุตฺตํ จการํ ปรโต เนตฺวา ‘‘โสมนสฺสํ โทมนสฺสญฺจ วิปิฏฺฐิกตฺวาน ปุพฺเพวา’’ติ อธิกาโรฯ เตน โสมนสฺสํ จตุตฺถชฺฌานุปจาเร, โทมนสฺสญฺจ ทุติยชฺฌานุปจาเรเยวาติ ทีเปติฯ เอตานิ หิ เอเตสํ ปริยายโต ปหานฏฺฐานานิฯ นิปฺปริยายโต ปน ทุกฺขสฺส ปฐมชฺฌานํ, โทมนสฺสสฺส ทุติยชฺฌานํ, สุขสฺส ตติยชฺฌานํ, โสมนสฺสสฺส จตุตฺถชฺฌานํ ปหานฏฺฐานํฯ ยถาห – ‘‘ปฐมชฺฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ เอตฺถุปฺปนฺนํ ทุกฺขินฺทฺริยํ อปริเสสํ นิรุชฺฌตี’’ติอาทิ (สํ. นิ. 5.510)ฯ ตํ สพฺพํ อฏฺฐสาลินิยา ธมฺมสงฺคหฏฺฐกถายํ (ธ. ส. อฏฺฐ. 165) วุตฺตํฯ ยโต ปุพฺเพว ตีสุ ปฐมชฺฌานาทีสุ ทุกฺขโทมนสฺสสุขานิ วิปิฏฺฐิกตฺวา เอตฺเถว จตุตฺถชฺฌาเน โสมนสฺสํ วิปิฏฺฐิกตฺวา อิมาย ปฏิปทาย ลทฺธานุเปกฺขํ สมถํ วิสุทฺธํ เอโก จเรติฯ เสสํ สพฺพตฺถ ปากฏเมวาติฯ

วิปิฏฺฐิกตฺวาคาถาวณฺณนา สมตฺตาฯ

[68] อารทฺธวีริโยติ กา อุปฺปตฺติ? อญฺญตโร กิร ปจฺจนฺตราชา สหสฺสโยธปริมาณพลกาโย รชฺเชน ขุทฺทโก, ปญฺญาย มหนฺโต อโหสิฯ โส เอกทิวสํ ‘‘กิญฺจาปิ อหํ ขุทฺทโก, ปญฺญวตา จ ปน สกฺกา สกลชมฺพุทีปํ คเหตุ’’นฺติ จินฺเตตฺวา สามนฺตรญฺโญ ทูตํ ปาเหสิ – ‘‘สตฺตทิวสพฺภนฺตเร เม รชฺชํ วา เทตุ ยุทฺธํ วา’’ติฯ ตโต โส อตฺตโน อมจฺเจ สโมธาเนตฺวา อาห – ‘‘มยา ตุมฺเห อนาปุจฺฉาเยว สาหสํ กตํ, อมุกสฺส รญฺโญ เอวํ ปหิตํ, กิํ กาตพฺพ’’นฺติ? เต อาหํสุ – ‘‘สกฺกา, มหาราช, โส ทูโต นิวตฺเตตุ’’นฺติ? ‘‘น สกฺกา, คโต ภวิสฺสตี’’ติฯ

‘‘ยทิ เอวํ วินาสิตมฺหา ตยา, เตน หิ ทุกฺขํ อญฺญสฺส สตฺเถน มริตุํฯ หนฺท, มยํ อญฺญมญฺญํ ปหริตฺวา มราม, อตฺตานํ ปหริตฺวา มราม, อุพฺพนฺธาม, วิสํ ขาทามา’’ติฯ เอวํ เตสุ เอกเมโก มรณเมว สํวณฺเณติฯ ตโต ราชา – ‘‘กิํ เม, อิเมหิ, อตฺถิ, ภเณ, มยฺหํ โยธา’’ติ อาหฯ อถ ‘‘อหํ, มหาราช, โยโธ, อหํ, มหาราช, โยโธ’’ติ ตํ โยธสหสฺสํ อุฏฺฐหิฯ

ราชา ‘‘เอเต อุปปริกฺขิสฺสามี’’ติ มนฺตฺวา จิตกํ สชฺเชตฺวา อาห – ‘‘มยา, ภเณ, อิทํ นาม สาหสํ กตํ, ตํ เม อมจฺจา ปฏิกฺโกสนฺติ, โสหํ จิตกํ ปวิสิสฺสามิ, โก มยา สทฺธิํ ปวิสิสฺสติ, เกน มยฺหํ ชีวิตํ ปริจฺจตฺต’’นฺติ? เอวํ วุตฺเต ปญฺจสตา โยธา อุฏฺฐหิํสุ – ‘‘มยํ, มหาราช, ปวิสามา’’ติฯ ตโต ราชา อปเร ปญฺจสเต โยเธ อาห – ‘‘ตุมฺเห อิทานิ, ตาตา, กิํ กริสฺสถา’’ติ? เต อาหํสุ – ‘‘นายํ, มหาราช, ปุริสกาโร, อิตฺถิกิริยา เอสา, อปิจ มหาราเชน ปฏิรญฺโญ ทูโต เปสิโต, เตน มยํ รญฺญา สทฺธิํ ยุชฺฌิตฺวา มริสฺสามา’’ติฯ ตโต ราชา ‘‘ปริจฺจตฺตํ ตุมฺเหหิ มม ชีวิต’’นฺติ จตุรงฺคินิํ เสนํ สนฺนยฺหิตฺวา เตน โยธสหสฺเสน ปริวุโต คนฺตฺวา รชฺชสีมาย นิสีทิฯ

โสปิ ปฏิราชา ตํ ปวตฺติํ สุตฺวา ‘‘อเร, โส ขุทฺทกราชา มม ทาสสฺสาปิ นปฺปโหตี’’ติ กุชฺฌิตฺวา สพฺพํ พลกายํ อาทาย ยุชฺฌิตุํ นิกฺขมิฯ ขุทฺทกราชา ตํ อพฺภุยฺยาตํ ทิสฺวา พลกายํ อาห – ‘‘ตาตา, ตุมฺเห น พหุกา; สพฺเพ สมฺปิณฺฑิตฺวา, อสิจมฺมํ คเหตฺวา, สีฆํ อิมสฺส รญฺโญ ปุรโต อุชุกํ เอว คจฺฉถา’’ติฯ เต ตถา อกํสุฯ อถ สา เสนา ทฺวิธา ภิชฺชิตฺวา อนฺตรมทาสิฯ เต ตํ ราชานํ ชีวคฺคาหํ คณฺหิํสุ, อญฺเญ โยธา ปลายิํสุฯ ขุทฺทกราชา ‘‘ตํ มาเรมี’’ติ ปุรโต ธาวติ, ปฏิราชา ตํ อภยํ ยาจิฯ ตโต ตสฺส อภยํ ทตฺวา, สปถํ การาเปตฺวา, ตํ อตฺตโน มนุสฺสํ กตฺวา, เตน สห อญฺญํ ราชานํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา, ตสฺส รชฺชสีมาย ฐตฺวา เปเสสิ – ‘‘รชฺชํ วา เม เทตุ ยุทฺธํ วา’’ติฯ โส ‘‘อหํ เอกยุทฺธมฺปิ น สหามี’’ติ รชฺชํ นิยฺยาเตสิฯ เอเตเนว อุปาเยน สพฺพราชาโน คเหตฺวา อนฺเต พาราณสิราชานมฺปิ อคฺคเหสิฯ

โส เอกสตราชปริวุโต สกลชมฺพุทีเป รชฺชํ อนุสาสนฺโต จินฺเตสิ – ‘‘อหํ ปุพฺเพ ขุทฺทโก อโหสิํ, โสมฺหิ อตฺตโน ญาณสมฺปตฺติยา สกลชมฺพุทีปสฺส อิสฺสโร ชาโตฯ ตํ โข ปน เม ญาณํ โลกิยวีริยสมฺปยุตฺตํ, เนว นิพฺพิทาย น วิราคาย สํวตฺตติ, สาธุ วตสฺส สฺวาหํ อิมินา ญาเณน โลกุตฺตรธมฺมํ คเวเสยฺย’’นฺติฯ ตโต พาราณสิรญฺโญ รชฺชํ ทตฺวา, ปุตฺตทารญฺจ สกชนปทเมว เปเสตฺวา, ปพฺพชฺชํ สมาทาย วิปสฺสนํ อารภิตฺวา, ปจฺเจกโพธิํ สจฺฉิกตฺวา อตฺตโน วีริยสมฺปตฺติํ ทีเปนฺโต อิมํ อุทานคาถํ อภาสิ –

‘‘อารทฺธวิริโย ปรมตฺถปตฺติยา, อลีนจิตฺโต อกุสีตวุตฺติ;

ทฬฺหนิกฺกโม ถามพลูปปนฺโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติฯ

ตตฺถ อารทฺธํ วีริยมสฺสาติ อารทฺธวิริโยฯ เอเตน อตฺตโน วีริยารมฺภํ อาทิวีริยํ ทสฺเสติฯ ปรมตฺโถ วุจฺจติ นิพฺพานํ, ตสฺส ปตฺติยา ปรมตฺถปตฺติยาฯ เอเตน วีริยารมฺเภน ปตฺตพฺพผลํ ทสฺเสติฯ อลีนจิตฺโตติ เอเตน พลวีริยูปตฺถมฺภานํ จิตฺตเจตสิกานํ อลีนตํ ทสฺเสติฯ อกุสีตวุตฺตีติ เอเตน ฐานอาสนจงฺกมนาทีสุ กายสฺส อนวสีทนํฯ ทฬฺหนิกฺกโมติ เอเตน ‘‘กามํ ตโจ จ นฺหารุ จา’’ติ (ม. นิ. 2.184; อ. นิ. 2.5; มหานิ. 196) เอวํ ปวตฺตํ ปทหนวีริยํ ทสฺเสติ, ยํ ตํ อนุปุพฺพสิกฺขาทีสุ ปทหนฺโต ‘‘กาเยน เจว ปรมสจฺจํ สจฺฉิกโรติ, ปญฺญาย จ นํ อติวิชฺฌ ปสฺสตี’’ติ วุจฺจติฯ อถ วา เอเตน มคฺคสมฺปยุตฺตวีริยํ ทสฺเสติฯ ตญฺหิ ทฬฺหญฺจ ภาวนาปาริปูริํ คตตฺตา, นิกฺกโม จ สพฺพโส ปฏิปกฺขา นิกฺขนฺตตฺตา, ตสฺมา ตํสมงฺคีปุคฺคโลปิ ทฬฺโห นิกฺกโม อสฺสาติ ‘‘ทฬฺหนิกฺกโม’’ติ วุจฺจติฯ ถามพลูปปนฺโนติ มคฺคกฺขเณ กายถาเมน ญาณพเลน จ อุปปนฺโน, อถ วา ถามภูเตน พเลน อุปปนฺโนติ ถามพลูปปนฺโน, ถิรญาณพลูปปนฺโนติ วุตฺตํ โหติฯ เอเตน ตสฺส วีริยสฺส วิปสฺสนาญาณสมฺปโยคํ ทีเปนฺโต โยนิโส ปทหนภาวํ สาเธติฯ ปุพฺพภาคมชฺฌิมอุกฺกฏฺฐวีริยวเสน วา ตโยปิ ปาทา โยเชตพฺพาฯ เสสํ วุตฺตนยเมวาติฯ

อารทฺธวีริยคาถาวณฺณนา สมตฺตาฯ

[69] ปฏิสลฺลานนฺติ กา อุปฺปตฺติ? อิมิสฺสา คาถาย อาวรณคาถาย อุปฺปตฺติสทิสา เอว อุปฺปตฺติ, นตฺถิ โกจิ วิเสโสฯ อตฺถวณฺณนายํ ปนสฺสา ปฏิสลฺลานนฺติ เตหิ เตหิ สตฺตสงฺขาเรหิ ปฏินิวตฺติตฺวา สลฺลีนํ เอกตฺตเสวิตา เอกีภาโว, กายวิเวโกติ อตฺโถฯ ฌานนฺติ ปจฺจนีกฌาปนโต อารมฺมณลกฺขณูปนิชฺฌานโต จ จิตฺตวิเวโก วุจฺจติฯ ตตฺถ อฏฺฐสมาปตฺติโย นีวรณาทิปจฺจนีกฌาปนโต อารมฺมณูปนิชฺฌานโต จ ฌานนฺติ วุจฺจติ, วิปสฺสนามคฺคผลานิ สตฺตสญฺญาทิปจฺจนีกฌาปนโต, ลกฺขณูปนิชฺฌานโตเยว เจตฺถ ผลานิฯ อิธ ปน อารมฺมณูปนิชฺฌานเมว อธิปฺเปตํฯ เอวเมตํ ปฏิสลฺลานญฺจ ฌานญฺจ อริญฺจมาโน, อชหมาโน, อนิสฺสชฺชมาโนฯ ธมฺเมสูติ วิปสฺสนูปเคสุ ปญฺจกฺขนฺธาทิธมฺเมสุฯ นิจฺจนฺติ สตตํ, สมิตํ, อพฺโภกิณฺณํฯ อนุธมฺมจารีติ เต ธมฺเม อารพฺภ ปวตฺตมาเนน อนุคตํ วิปสฺสนาธมฺมํ จรมาโนฯ อถ วา ธมฺมาติ นว โลกุตฺตรธมฺมา, เตสํ ธมฺมานํ อนุโลโม ธมฺโมติ อนุธมฺโม, วิปสฺสนาเยตํ อธิวจนํฯ ตตฺถ ‘‘ธมฺมานํ นิจฺจํ อนุธมฺมจารี’’ติ วตฺตพฺเพ คาถาพนฺธสุขตฺถํ วิภตฺติพฺยตฺตเยน ‘‘ธมฺเมสู’’ติ วุตฺตํ สิยาฯ อาทีนวํ สมฺมสิตา ภเวสูติ ตาย อนุธมฺมจริตาสงฺขาตาย วิปสฺสนาย อนิจฺจาการาทิโทสํ ตีสุ ภเวสุ สมนุปสฺสนฺโต เอวํ อิมํ กายวิเวกจิตฺตวิเวกํ อริญฺจมาโน สิขาปฺปตฺตวิปสฺสนาสงฺขาตาย ปฏิปทาย อธิคโตติ วตฺตพฺโพ เอโก จเรติ เอวํ โยชนา เวทิตพฺพาฯ

ปฏิสลฺลานคาถาวณฺณนา สมตฺตาฯ

[70] ตณฺหกฺขยนฺติ กา อุปฺปตฺติ? อญฺญตโร กิร พาราณสิราชา มหจฺจราชานุภาเวน นครํ ปทกฺขิณํ กโรติฯ ตสฺส สรีรโสภาย อาวฏฺฏิตหทยา สตฺตา ปุรโต คจฺฉนฺตาปิ นิวตฺติตฺวา ตเมว อุลฺโลเกนฺติ, ปจฺฉโต คจฺฉนฺตาปิ, อุโภหิ ปสฺเสหิ คจฺฉนฺตาปิฯ ปกติยา เอว หิ พุทฺธทสฺสเน ปุณฺณจนฺทสมุทฺทราชทสฺสเน จ อติตฺโต โลโกฯ อถ อญฺญตรา กุฏุมฺพิยภริยาปิ อุปริปาสาทคตา สีหปญฺชรํ วิวริตฺวา โอโลกยมานา อฏฺฐาสิฯ

ราชา ตํ ทิสฺวาว ปฏิพทฺธจิตฺโต หุตฺวา อมจฺจํ อาณาเปสิ – ‘‘ชานาหิ ตาว, ภเณ, อยํ อิตฺถี สสามิกา วา อสามิกา วา’’ติฯ โส คนฺตฺวา ‘‘สสามิกา’’ติ อาโรเจสิฯ อถ ราชา จินฺเตสิ – ‘‘อิมา วีสติสหสฺสนาฏกิตฺถิโย เทวจฺฉราโย วิย มํเยว เอกํ อภิรเมนฺติ, โส ทานาหํ เอตาปิ อตุสิตฺวา ปรสฺส อิตฺถิยา ตณฺหํ อุปฺปาเทสิํ, สา อุปฺปนฺนา อปายเมว อากฑฺฒตี’’ติ ตณฺหาย อาทีนวํ ทิสฺวา ‘‘หนฺท นํ นิคฺคณฺหามี’’ติ รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนฺโต ปจฺเจกโพธิํ สจฺฉิกตฺวา อิมํ อุทานคาถํ อภาสิ –

‘‘ตณฺหกฺขยํ ปตฺถยมปฺปมตฺโต, อเนฬมูโค สุตวา สตีมา;

สงฺขาตธมฺโม นิยโต ปธานวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติฯ

ตตฺถ ตณฺหกฺขยนฺติ นิพฺพานํ, เอวํ ทิฏฺฐาทีนวาย ตณฺหาย เอว อปฺปวตฺติํฯ อปฺปมตฺโตติ สาตจฺจการี สกฺกจฺจการีฯ อเนฬมูโคติ อลาลามุโขฯ อถ วา อเนโฬ จ อมูโค จ, ปณฺฑิโต พฺยตฺโตติ วุตฺตํ โหติฯ หิตสุขสมฺปาปกํ สุตมสฺส อตฺถีติ สุตวา อาคมสมฺปนฺโนติ วุตฺตํ โหติฯ สตีมาติ จิรกตาทีนํ อนุสฺสริตาฯ สงฺขาตธมฺโมติ ธมฺมุปปริกฺขาย ปริญฺญาตธมฺโมฯ นิยโตติ อริยมคฺเคน นิยามํ ปตฺโตฯ ปธานวาติ สมฺมปฺปธานวีริยสมฺปนฺโนฯ อุปฺปฏิปาฏิยา เอส ปาโฐ โยเชตพฺโพฯ เอวเมเตหิ อปฺปมาทาทีหิ สมนฺนาคโต นิยามสมฺปาปเกน ปธาเนน ปธานวา, เตน ปธาเนน ปตฺตนิยามตฺตา นิยโต, ตโต อรหตฺตปฺปตฺติยา สงฺขาตธมฺโมฯ อรหา หิ ปุน สงฺขาตพฺพาภาวโต ‘‘สงฺขาตธมฺโม’’ติ วุจฺจติฯ ยถาห ‘‘เย จ สงฺขาตธมฺมาเส, เย จ เสขา ปุถู อิธา’’ติ (สุ. นิ. 1044; จูฬนิ. อชิตมาณวปุจฺฉานิทฺเทส 7)ฯ เสสํ วุตฺตนยเมวาติฯ

ตณฺหกฺขยคาถาวณฺณนา สมตฺตาฯ

[71] สีโห วาติ กา อุปฺปตฺติ? อญฺญตรสฺส กิร พาราณสิรญฺโญ ทูเร อุยฺยานํ โหติฯ โส ปเคว วุฏฺฐาย อุยฺยานํ คจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค ยานา โอรุยฺห อุทกฏฺฐานํ อุปคโต ‘‘มุขํ โธวิสฺสามี’’ติฯ ตสฺมิญฺจ ปเทเส สีหี โปตกํ ชเนตฺวา โคจราย คตาฯ ราชปุริโส ตํ ทิสฺวา ‘‘สีหโปตโก เทวา’’ติ อาโรเจสิฯ

ราชา ‘‘สีโห กิร น กสฺสจิ ภายตี’’ติ ตํ อุปปริกฺขิตุํ เภริอาทีนิ อาโกฏาเปสิฯ สีหโปตโก ตํ สทฺทํ สุตฺวาปิ ตเถว สยิฯ ราชา ยาวตติยกํ อาโกฏาเปสิ, โส ตติยวาเร สีสํ อุกฺขิปิตฺวา สพฺพํ ปริสํ โอโลเกตฺวา ตเถว สยิฯ อถ ราชา ‘‘ยาวสฺส มาตา นาคจฺฉติ, ตาว คจฺฉามา’’ติ วตฺวา คจฺฉนฺโต จินฺเตสิ – ‘‘ตํ ทิวสํ ชาโตปิ สีหโปตโก น สนฺตสติ น ภายติ, กุทาสฺสุ นามาหมฺปิ ตณฺหาทิฏฺฐิปริตาสํ เฉตฺวา น สนฺตเสยฺยํ น ภาเยยฺย’’นฺติฯ โส ตํ อารมฺมณํ คเหตฺวา, คจฺฉนฺโต ปุน เกวฏฺเฏหิ มจฺเฉ คเหตฺวา สาขาสุ พนฺธิตฺวา ปสาริเต ชาเล วาตํ อลคฺคํเยว คจฺฉมานํ ทิสฺวา, ตมฺปิ นิมิตฺตํ อคฺคเหสิ – ‘‘กุทาสฺสุ นามาหมฺปิ ตณฺหาทิฏฺฐิชาลํ โมหชาลํ วา ผาเลตฺวา เอวํ อสชฺชมาโน คจฺเฉยฺย’’นฺติฯ

อถ อุยฺยานํ คนฺตฺวา สิลาปฏฺฏโปกฺขรณิตีเร นิสินฺโน วาตพฺภาหตานิ ปทุมานิ โอนมิตฺวา อุทกํ ผุสิตฺวา วาตวิคเม ปุน ยถาฐาเน ฐิตานิ อุทเกน อนุปลิตฺตานิ ทิสฺวา ตมฺปิ นิมิตฺตํ อคฺคเหสิ – ‘‘กุทาสฺสุ นามาหมฺปิ ยถา เอตานิ อุทเก ชาตานิ อุทเกน อนุปลิตฺตานิ ติฏฺฐนฺติ, เอวเมวํ โลเก ชาโต โลเกน อนุปลิตฺโต ติฏฺเฐยฺย’’นฺติฯ โส ปุนปฺปุนํ ‘‘ยถา สีหวาตปทุมานิ, เอวํ อสนฺตสนฺเตน อสชฺชมาเนน อนุปลิตฺเตน ภวิตพฺพ’’นฺติ จินฺเตตฺวา, รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา, วิปสฺสนฺโต ปจฺเจกโพธิํ สจฺฉิกตฺวา อิมํ อุทานคาถํ อภาสิ –

‘‘สีโหว สทฺเทสุ อสนฺตสนฺโต, วาโตว ชาลมฺหิ อสชฺชมาโน;

ปทุมํว โตเยน อลิปฺปมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติฯ

ตตฺถ สีโหติ จตฺตาโร สีหา – ติณสีโห, ปณฺฑุสีโห, กาฬสีโห, เกสรสีโหติฯ เกสรสีโห เตสํ อคฺคมกฺขายติฯ โสว อิธ อธิปฺเปโตฯ วาโต ปุรตฺถิมาทิวเสน อเนกวิโธ, ปทุมํ รตฺตเสตาทิวเสนฯ เตสุ โย โกจิ วาโต ยํกิญฺจิ ปทุมญฺจ วฏฺฏติเยวฯ

ตตฺถ ยสฺมา สนฺตาโส อตฺตสิเนเหน โหติ, อตฺตสิเนโห จ ตณฺหาเลโป, โสปิ ทิฏฺฐิสมฺปยุตฺเตน วา ทิฏฺฐิวิปฺปยุตฺเตน วา โลเภน โหติ, โส จ ตณฺหาเยวฯ สชฺชนํ ปน ตตฺถ อุปปริกฺขาวิรหิตสฺส โมเหน โหติ, โมโห จ อวิชฺชาฯ ตตฺถ สมเถน ตณฺหาย ปหานํ โหติ, วิปสฺสนาย, อวิชฺชายฯ ตสฺมา สมเถน อตฺตสิเนหํ ปหาย สีโหว สทฺเทสุ อนิจฺจาทีสุ อสนฺตสนฺโต, วิปสฺสนาย โมหํ ปหาย วาโตว ชาลมฺหิ ขนฺธายตนาทีสุ อสชฺชมาโน, สมเถเนว โลภํ โลภสมฺปยุตฺตํ เอว ทิฏฺฐิญฺจ ปหาย, ปทุมํว โตเยน สพฺพภวโภคโลเภน อลิปฺปมาโนฯ เอตฺถ จ สมถสฺส สีลํ ปทฏฺฐานํ, สมโถ สมาธิ, วิปสฺสนา ปญฺญาติฯ เอวํ เตสุ ทฺวีสุ ธมฺเมสุ สิทฺเธสุ ตโยปิ ขนฺธา สิทฺธา โหนฺติฯ ตตฺถ สีลกฺขนฺเธน สุรโต โหติฯ โส สีโหว สทฺเทสุ อาฆาตวตฺถูสุ กุชฺฌิตุกามตาย น สนฺตสติฯ ปญฺญากฺขนฺเธน ปฏิวิทฺธสภาโว วาโตว ชาลมฺหิ ขนฺธาทิธมฺมเภเท น สชฺชติ, สมาธิกฺขนฺเธน วีตราโค ปทุมํว โตเยน ราเคน น ลิปฺปติฯ เอวํ สมถวิปสฺสนาหิ สีลสมาธิปญฺญากฺขนฺเธหิ จ ยถาสมฺภวํ อวิชฺชาตณฺหานํ ติณฺณญฺจ อกุสลมูลานํ ปหานวเสน อสนฺตสนฺโต อสชฺชมาโน อลิปฺปมาโน จ เวทิตพฺโพฯ เสสํ วุตฺตนยเมวาติฯ

อสนฺตสนฺตคาถาวณฺณนา สมตฺตาฯ

[72] สีโห ยถาติ กา อุปฺปตฺติ? อญฺญตโร กิร พาราณสิราชา ปจฺจนฺตํ กุปฺปิตํ วูปสเมตุํ คามานุคามิมคฺคํ ฉฑฺเฑตฺวา, อุชุํ อฏวิมคฺคํ คเหตฺวา, มหติยา เสนาย คจฺฉติฯ เตน จ สมเยน อญฺญตรสฺมิํ ปพฺพตปาเท สีโห พาลสูริยาตปํ ตปฺปมาโน นิปนฺโน โหติฯ ตํ ทิสฺวา ราชปุริโส รญฺโญ อาโรเจสิฯ ราชา ‘‘สีโห กิร สทฺเทน น สนฺตสตี’’ติ เภริสงฺขปณวาทีหิ สทฺทํ การาเปสิฯ สีโห ตเถว นิปชฺชิฯ ทุติยมฺปิ การาเปสิฯ สีโห ตเถว นิปชฺชิฯ ตติยมฺปิ การาเปสิฯ สีโห ‘‘มม ปฏิสตฺตุ อตฺถี’’ติ จตูหิ ปาเทหิ สุปฺปติฏฺฐิตํ ปติฏฺฐหิตฺวา สีหนาทํ นทิฯ ตํ สุตฺวาว หตฺถาโรหาทโย หตฺถิอาทีหิ โอโรหิตฺวา ติณคหนานิ ปวิฏฺฐา, หตฺถิอสฺสคณา ทิสาวิทิสา ปลาตาฯ รญฺโญ หตฺถีปิ ราชานํ คเหตฺวา วนคหนานิ โปถยมาโน ปลายิฯ

โส ตํ สนฺธาเรตุํ อสกฺโกนฺโต รุกฺขสาขาย โอลมฺพิตฺวา , ปถวิํ ปติตฺวา, เอกปทิกมคฺเคน คจฺฉนฺโต ปจฺเจกพุทฺธานํ วสนฏฺฐานํ ปาปุณิตฺวา ตตฺถ ปจฺเจกพุทฺเธ ปุจฺฉิ – ‘‘อปิ, ภนฺเต, สทฺทมสฺสุตฺถา’’ติ? ‘‘อาม, มหาราชา’’ติฯ ‘‘กสฺส สทฺทํ, ภนฺเต’’ติ? ‘‘ปฐมํ เภริสงฺขาทีนํ, ปจฺฉา สีหสฺสา’’ติฯ ‘‘น ภายิตฺถ, ภนฺเต’’ติ? ‘‘น มยํ, มหาราช, กสฺสจิ สทฺทสฺส ภายามา’’ติฯ ‘‘สกฺกา ปน, ภนฺเต, มยฺหมฺปิ เอทิสํ กาตุ’’นฺติ? ‘‘สกฺกา, มหาราช, สเจ ปพฺพชสี’’ติฯ ‘‘ปพฺพชามิ, ภนฺเต’’ติฯ ตโต นํ ปพฺพาเชตฺวา ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว อาภิสมาจาริกํ สิกฺขาเปสุํฯ โสปิ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว วิปสฺสนฺโต ปจฺเจกโพธิํ สจฺฉิกตฺวา อิมํ อุทานคาถํ อภาสิ –

‘‘สีโห ยถา ทาฐพลี ปสยฺห, ราชา มิคานํ อภิภุยฺย จารี;

เสเวถ ปนฺตานิ เสนาสนานิ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติฯ

ตตฺถ สหนา จ หนนา จ สีฆชวตฺตา จ สีโหฯ เกสรสีโหว อิธ อธิปฺเปโตฯ ทาฐา พลมสฺส อตฺถีติ ทาฐพลีฯ ปสยฺห อภิภุยฺยาติ, อุภยํ จารีสทฺเทน สห โยเชตพฺพํ ปสยฺหจารี อภิภุยฺยจารีติ ตตฺถ ปสยฺห นิคฺคเหตฺวา จรเณน ปสยฺหจารี, อภิภวิตฺวา, สนฺตาเสตฺวา, วสีกตฺวา, จรเณน อภิภุยฺยจารีฯ สฺวายํ กายพเลน ปสยฺหจารี, เตชสา อภิภุยฺยจารีฯ ตตฺถ สเจ โกจิ วเทยฺย – ‘‘กิํ ปสยฺห อภิภุยฺย จารี’’ติ, ตโต มิคานนฺติ สามิวจนํ อุปโยควจนํ กตฺวา ‘‘มิเค ปสยฺห อภิภุยฺย จารี’’ติ ปฏิวตฺตพฺพํฯ ปนฺตานีติ ทูรานิฯ เสนาสนานีติ วสนฏฺฐานานิฯ เสสํ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว สกฺกา ชานิตุนฺติ น วิตฺถาริตนฺติฯ

ทาฐพลีคาถาวณฺณนา สมตฺตาฯ

[73] เมตฺตํ อุเปกฺขนฺติ กา อุปฺปตฺติ? อญฺญตโร กิร ราชา เมตฺตาทิฌานลาภี อโหสิฯ โส ‘‘ฌานสุขนฺตรายกรํ รชฺช’’นฺติ ฌานานุรกฺขณตฺถํ รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนฺโต ปจฺเจกโพธิํ สจฺฉิกตฺวา, อิมํ อุทานคาถํ อภาสิ –

เมตฺตํ อุเปกฺขํ กรุณํ วิมุตฺติํ, อาเสวมาโน มุทิตญฺจ กาเล;

สพฺเพน โลเกน อวิรุชฺฌมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติฯ

ตตฺถ ‘‘สพฺเพ สตฺตา สุขิตา โหนฺตู’’ติอาทินา นเยน หิตสุขุปนยนกามตา เมตฺตาฯ ‘‘อโห วต อิมมฺหา ทุกฺขา วิมุจฺเจยฺยุ’’นฺติอาทินา นเยน อหิตทุกฺขาปนยนกามตา กรุณาฯ ‘‘โมทนฺติ วต โภนฺโต สตฺตา โมทนฺติ สาธุ สุฏฺฐู’’ติอาทินา นเยน หิตสุขาวิปฺปโยคกามตา มุทิตาฯ ‘‘ปญฺญายิสฺสนฺติ สเกน กมฺเมนา’’ติ สุขทุกฺเขสุ อชฺฌุเปกฺขนตา อุเปกฺขาฯ คาถาพนฺธสุขตฺถํ ปน อุปฺปฏิปาฏิยา เมตฺตํ วตฺวา อุเปกฺขา วุตฺตา, มุทิตา ปจฺฉาฯ วิมุตฺตินฺติ จตสฺโสปิ หิ เอตา อตฺตโน ปจฺจนีกธมฺเมหิ วิมุตฺตตฺตา วิมุตฺติโยฯ เตน วุตฺตํ ‘‘เมตฺตํ อุเปกฺขํ กรุณํ, วิมุตฺติํ, อาเสวมาโน มุทิตญฺจ กาเล’’ติฯ

ตตฺถ อาเสวมาโนติ ติสฺโส ติกจตุกฺกชฺฌานวเสน, อุเปกฺขํ จตุตฺถชฺฌานวเสน ภาวยมาโนฯ กาเลติ เมตฺตํ อาเสวิตฺวา ตโต วุฏฺฐาย กรุณํ, ตโต วุฏฺฐาย มุทิตํ, ตโต อิตรโต วา นิปฺปีติกฌานโต วุฏฺฐาย อุเปกฺขํ อาเสวมาโน ‘‘กาเล อาเสวมาโน’’ติ วุจฺจติ, อาเสวิตุํ ผาสุกาเล วาฯ สพฺเพน โลเกน อวิรุชฺฌมาโนติ ทสสุ ทิสาสุ สพฺเพน สตฺตโลเกน อวิรุชฺฌมาโนฯ เมตฺตาทีนญฺหิ ภาวิตตฺตา สตฺตา อปฺปฏิกูลา โหนฺติฯ สตฺเตสุ จ วิโรธภูโต ปฏิโฆ วูปสมฺมติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘สพฺเพน โลเกน อวิรุชฺฌมาโน’’ติฯ อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาเรน ปน เมตฺตาทิกถา อฏฺฐสาลินิยา ธมฺมสงฺคหฏฺฐกถายํ (ธ. ส. อฏฺฐ. 251) วุตฺตาฯ เสสํ ปุพฺพวุตฺตสทิสเมวาติฯ

อปฺปมญฺญาคาถาวณฺณนา สมตฺตาฯ

[74] ราคญฺจ โทสญฺจาติ กา อุปฺปตฺติ? ราชคหํ กิร อุปนิสฺสาย มาตงฺโค นาม ปจฺเจกพุทฺโธ วิหรติ สพฺพปจฺฉิโม ปจฺเจกพุทฺธานํฯ

อถ อมฺหากํ โพธิสตฺเต อุปฺปนฺเน เทวตาโย โพธิสตฺตสฺส ปูชนตฺถาย อาคจฺฉนฺติโย ตํ ทิสฺวา ‘‘มาริสา, มาริสา, พุทฺโธ โลเก อุปฺปนฺโน’’ติ ภณิํสุ ฯ โส นิโรธา วุฏฺฐหนฺโต ตํ สทฺทํ สุตฺวา, อตฺตโน จ ชีวิตกฺขยํ ทิสฺวา, หิมวนฺเต มหาปปาโต นาม ปพฺพโต ปจฺเจกพุทฺธานํ ปรินิพฺพานฏฺฐานํ, ตตฺถ อากาเสน คนฺตฺวา ปุพฺเพ ปรินิพฺพุตปจฺเจกพุทฺธสฺส อฏฺฐิสงฺฆาตํ ปปาเต ปกฺขิปิตฺวา, สิลาตเล นิสีทิตฺวา อิมํ อุทานคาถํ อภาสิ –

‘‘ราคญฺจ โทสญฺจ ปหาย โมหํ, สนฺทาลยิตฺวาน สํโยชนานิ;

อสนฺตสํ ชีวิตสงฺขยมฺหิ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติฯ

ตตฺถ ราคโทสโมหา อุรคสุตฺเต วุตฺตาฯ สํโยชนานีติ ทส สํโยชนานิฯ ตานิ จ เตน เตน มคฺเคน สนฺทาลยิตฺวาฯ อสนฺตสํ ชีวิตสงฺขยมฺหีติ ชีวิตสงฺขโย วุจฺจติ จุติจิตฺตสฺส ปริเภโท, ตสฺมิญฺจ ชีวิตสงฺขเย ชีวิตนิกนฺติยา ปหีนตฺตา อสนฺตสนฺติฯ เอตฺตาวตา โสปาทิเสสํ นิพฺพานธาตุํ อตฺตโน ทสฺเสตฺวา คาถาปริโยสาเน อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายีติฯ

ชีวิตสงฺขยคาถาวณฺณนา สมตฺตาฯ

[75] ภชนฺตีติ กา อุปฺปตฺติ? พาราณสิยํ กิร อญฺญตโร ราชา อาทิคาถาย วุตฺตปฺปการเมว ผีตํ รชฺชํ สมนุสาสติฯ ตสฺส ขโร อาพาโธ อุปฺปชฺชิ, ทุกฺขา เวทนา วตฺตนฺติฯ วีสติสหสฺสิตฺถิโย ปริวาเรตฺวา หตฺถปาทสมฺพาหนาทีนิ กโรนฺติฯ อมจฺจา ‘‘น ทานายํ ราชา ชีวิสฺสติ, หนฺท มยํ อตฺตโน สรณํ คเวสามา’’ติ จินฺเตตฺวา อญฺญสฺส รญฺโญ สนฺติกํ คนฺตฺวา อุปฏฺฐานํ ยาจิํสุฯ เต ตตฺถ อุปฏฺฐหนฺติเยว, น กิญฺจิ ลภนฺติฯ ราชาปิ อาพาธา วุฏฺฐหิตฺวา ปุจฺฉิ ‘‘อิตฺถนฺนาโม จ อิตฺถนฺนาโม จ กุหิ’’นฺติ? ตโต ตํ ปวตฺติํ สุตฺวา สีสํ จาเลตฺวา ตุณฺหี อโหสิฯ เตปิ อมจฺจา ‘‘ราชา วุฏฺฐิโต’’ติ สุตฺวา ตตฺถ กิญฺจิ อลภมานา ปรเมน ปาริชุญฺเญน สมนฺนาคตา ปุนเทว อาคนฺตฺวา ราชานํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺฐํสุฯ เตน จ รญฺญา ‘‘กุหิํ, ตาตา, ตุมฺเห คตา’’ติ วุตฺตา อาหํสุ – ‘‘เทวํ ทุพฺพลํ ทิสฺวา อาชีวิกภเยนมฺหา อสุกํ นาม ชนปทํ คตา’’ติฯ

ราชา สีสํ จาเลตฺวา จินฺเตสิ – ‘‘ยํนูนาหํ อิเม วีมํเสยฺยํ, กิํ ปุนปิ เอวํ กเรยฺยุํ โน’’ติ? โส ปุพฺเพ อาพาธิกโรเคน ผุฏฺโฐ วิย พาฬฺหเวทนํ อตฺตานํ ทสฺเสนฺโต คิลานาลยํ อกาสิฯ อิตฺถิโย สมฺปริวาเรตฺวา ปุพฺพสทิสเมว สพฺพํ อกํสุฯ เตปิ อมจฺจา ตเถว ปุน พหุตรํ ชนํ คเหตฺวา ปกฺกมิํสุฯ เอวํ ราชา ยาวตติยํ สพฺพํ ปุพฺพสทิสํ อกาสิฯ เตปิ ตเถว ปกฺกมิํสุฯ ตโต จตุตฺถมฺปิ เต อาคเต ทิสฺวา ‘‘อโห อิเม ทุกฺกรํ อกํสุ, เย มํ พฺยาธิตํ ปหาย อนเปกฺขา ปกฺกมิํสู’’ติ นิพฺพินฺโน รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนฺโต ปจฺเจกโพธิํ สจฺฉิกตฺวา อิมํ อุทานคาถํ อภาสิ –

‘‘ภชนฺติ เสวนฺติ จ การณตฺถา, นิกฺการณา ทุลฺลภา อชฺช มิตฺตา;

อตฺตฏฺฐปญฺญา อสุจี มนุสฺสา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติฯ

ตตฺถ ภชนฺตีติ สรีเรน อลฺลียิตฺวา ปยิรุปาสนฺติฯ เสวนฺตีติ อญฺชลิกมฺมาทีหิ กิํ การปฏิสฺสาวิตาย จ ปริจรนฺติฯ การณํ อตฺโถ เอเตสนฺติ การณตฺถา, ภชนาย เสวนาย จ นาญฺญํ การณมตฺถิ, อตฺโถ เอว เนสํ การณํ, อตฺถเหตุ เสวนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ นิกฺการณา ทุลฺลภา อชฺช มิตฺตาติ ‘‘อิโต กิญฺจิ ลจฺฉามา’’ติ เอวํ อตฺตปฏิลาภการเณน นิกฺการณา, เกวลํ –

‘‘อุปกาโร จ โย มิตฺโต,

สุเข ทุกฺเข จ โย สขา;

อตฺถกฺขายี จ โย มิตฺโต,

โย จ มิตฺตานุกมฺปโก’’ติฯ (ที. นิ. 3.265) –

เอวํ วุตฺเตน อริเยน มิตฺตภาเวน สมนฺนาคตา ทุลฺลภา อชฺช มิตฺตาฯ อตฺตนิ ฐิตา เอเตสํ ปญฺญา, อตฺตานํเยว โอโลเกนฺติ, น อญฺญนฺติ อตฺตฏฺฐปญฺญาฯ ทิฏฺฐตฺถปญฺญาติ อยมฺปิ กิร โปราณปาโฐ, สมฺปติ ทิฏฺฐิเยว อตฺเถ เอเตสํ ปญฺญา, อายติํ น เปกฺขนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ

อสุจีติ อสุจินา อนริเยน กายวจีมโนกมฺเมน สมนฺนาคตาฯ เสสํ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติฯ

การณตฺถคาถาวณฺณนา สมตฺตาฯ

จตุตฺโถ วคฺโค นิฏฺฐิโต เอกาทสหิ คาถาหิฯ

เอวเมตํ เอกจตฺตาลีสคาถาปริมาณํ ขคฺควิสาณสุตฺตํ กตฺถจิเทว วุตฺเตน โยชนานเยน สพฺพตฺถ ยถานุรูปํ โยเชตฺวา อนุสนฺธิโต อตฺถโต จ เวทิตพฺพํฯ อติวิตฺถารภเยน ปน อมฺเหหิ น สพฺพตฺถ โยชิตนฺติฯ

ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทก-อฏฺฐกถาย

สุตฺตนิปาต-อฏฺฐกถาย ขคฺควิสาณสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. กสิภารทฺวาชสุตฺตวณฺณนา

เอวํ เม สุตนฺติ กสิภารทฺวาชสุตฺตํฯ กา อุปฺปตฺติ? ภควา มคเธสุ วิหรนฺโต ทกฺขิณาคิริสฺมิํ เอกนาลายํ พฺราหฺมณคาเม ปุเรภตฺตกิจฺจํ ปจฺฉาภตฺตกิจฺจนฺติ อิเมสุ ทฺวีสุ พุทฺธกิจฺเจสุ ปุเรภตฺตกิจฺจํ นิฏฺฐาเปตฺวา ปจฺฉาภตฺตกิจฺจาวสาเน พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โวโลเกนฺโต กสิภารทฺวาชํ พฺราหฺมณํ อรหตฺตสฺส อุปนิสฺสยสมฺปนฺนํ ทิสฺวา ‘‘ตตฺถ มยิ คเต ยถา ปวตฺติสฺสติ, ตโต กถาวสาเน ธมฺมเทสนํ สุตฺวา เอส พฺราหฺมโณ ปพฺพชิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิสฺสตี’’ติ จ ญตฺวา, ตตฺถ คนฺตฺวา, กถํ สมุฏฺฐาเปตฺวา, อิมํ สุตฺตํ อภาสิฯ